1 Нөөрүктээйи кыраайы үөрэтэр түмэлэ

Быйыл бэс ыйын 15 күнүгэр Өлүөхүмэ оройуонун 1 Нөөрүктээйи кыраайы үөрэтэр түмэлигэр сылдьар былааннаах Өлүөхүмэ куоратыттан  айаннаатыбыт. Аҕас балыстыылар Мария Петровна Егорова, Дария Петровна Васильева Дьокуускай куораттан Абаҕаҕа олоро, үлэлии, үөрэнэ сылдьыбыт эһэбит, эбэбит, ийэбит дойдуларын көрө-истэ барбыт ыалдьыттар уонна Өлүөхүмэ 2 №-дээх орто оскуолатын английскай тылын учуутала Харитина Николаевна Еремеева буолан.

Оптуобустан түспүппүт түмэл салайааччыта Александр Николаевич Филиппов убайа Иннокентий Николаевичтыын кэтэһэн тураллар эбит. 1941-1945 сыллардааҕы Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ барбыт буойуттарга, тыыл үлэһиттэригэр аналлаах Мэҥэ бэлиэҕэ тохтоотубут. Бу Мэҥэ тааһы булан Кыайыы 80 сылыгар анаан бөһүөлэк ортотугар туруорбуттар.

Салгыы айаммыт Ытык кэрэ сиргэ Тымныы Уулаахха салалынна. Иннокентий Николаевич массыынатыгар олорон бу хаһан да тохтообокко сүүрэ турар хайаттан тахсар сыккыс уутугар тиийдибит. Кыһын буоллун, сайын буоллун уубут сүүрэ турар. Кыһын устата бу уу сүүрэн тоҥон тахсан, сайын хойукка диэри муус турар үһү. Хомойуох иһин,  биһиги сылдьарбытыгар мууһа барыта ирбит этэ. Тымныы, ыраас ууну ытыһан ылан истибит.

Бу сиргэ ини-бии Филипповтар сынньаннан, айылҕалыын алтыһан астынныбыт, айылҕа бэйэтэ араастаан үүннэрбит мастарыттан оҥоһуллубут беседкалара биһигини сөхтөрдө. Чэмпэрээк сибэккилэрэ тахсаллара олус кэрэ буолан көстөрүн эмиэ куоттарбыппыт. Ол да буоллар ыраас ууну ыймахтаан, сибиэһэй салгынынан тыынан, аар айылҕа кэрэтин көрөн, анал олох мастарга күүс-сэниэ ылынан кэллибит.

Бөһүөлэкпитигэр төннөн, уруккута хонтуора буола сылдьыбыт, билигин түмэлгэ анаммыт дьиэҕэ кэлэн киирдибит.

Соҕотох киһи холугар күүстээх үлэ барбыт, хас да сыллаах түбүктээх элбэх үлэ кэнниттэн хомуллубут түмэл экспоната толорутунан сөхтөрдө. Түмэл биэс саалалаах: нэһилиэк устуоруйата, үөрэҕирии сайдыыта, төрүт олохтоохтор дьарыктара, Өлүөхүмэ олохтоохторун туттар дьиэтээҕи тэриллэрэ, Улуу кыайыыны уһансыбыт сэрии кыттыылаахтара, тыыл үлэһиттэрэ, Дьоруой ийэлэр, нэһилиэк салайааччылара сырдатыллыбыттар.

Бастакы саалаҕа Өлүөхүмэ, 1 Нөөрүктээйи бочуоттаах олохтооҕо, меценат  Степан Иванович Идельгин, поэт Вениамин Миронов туһунан баай ис хоһоонноох истиэндэлэр оҥоһуллубуттар. С.И. Идельгин туттарбыт таҥаратын  кэлэр көлүөнэҕэ хаалбакка көтүрүллүбүтүн туһунан Александр Николаевич курутуйа кэпсээтэ. Бу саалаҕа  баар 18 үйэтээҕи чороон үлтүркэйэ Саха сирин ханнык да түмэлигэр көстө илик ойуулардаах диэн Александр Николаевич бэлиэтээтэ.

Үөрэхтээһин сайдыытын көрдөрөр саалаҕа С.И. Идельгин үбүлээһининэн төрүттэммит оскуолаттан саҕалаан оскуолаҕа туттулла сылдьыбыт үөрэх кинигэлэрэ,  уруучукалар, бөрүөлэр,  оскуола оҕотун формалара уонна да атын элбэх экспонаттар бааллар. Манна  былыргы латинскай алпаабытынан суруллубут учебниктар болҕомтобутун тартылар.

Атын саалаҕа араас кэмнэрдээҕи булт саалара,  ат тэриллэрэ, булчут таҥаһа  көрдөрүллүбүттэр. Биир сөбүлүү көрбүт саалабыт Өлүөхүмэ төрүт олохтоохторо дьиэ иһигэр туттар тэриллэрэ буолла.   Истиэнэҕэ араамалаах сэдэх хаартыскаларга былыргы “Комбайн” холкуос чилиэттэрэ,  Будищевтар дьиэ  кэргэттэрэ, түннүктэргэ ришелье быысапкалаах түннүк сабыылара ыйаммыттар.  Манна мас оронтон саҕалаан, иһит ыскааба, ыскамыайка, оҕо хаамарга үөрэнэр ходуногун куопуйата, оҕо биһигэ, таҥара холоруга барыта хайдах эрэ оҕо сааспытын санаттылар. Биир болҕомтобутун тардыбыт экспонатынан чаанньык уурар тэрил буолла. Былыргы ыал элбэх оҕолоох, улахан дьиэ кэргэн буолара.  Уулаах чаанньык  ыйааһына 7-8 лиитэрэ, онтон да улахан буолуон сөбө. Ону ыал ийэтэ чэйи кутарыгар ыарахан  бэйэлээх чаанньыгы көтөҕөлүү олорботун гына бу чаанньык уурар анал атахха турар уонна баттаатахха умса түһэн уутун сүөкүүр гына оҥоһуллубут. Бу маннык чаанньык уурар куопуйаларын Александр  Николаевич хас да аҕам саастаах ийэлэргэ, эбэлэргэ оҥорон бэлэхтээбитин  бэлиэтээтэ.

Түмэл бэһис саалата Аҕа дойду көмүскэлигэр ыҥырыллыбыт буойун саллааттар хаартыскаларынан, герой ийэлэр мөссүөннэринэн көрүстэ.  Манна биир сөбүлүү көрбүт экспонаппыт “Музей в чемодане” буолла. Александр Николаевич ийэтэ Аграфена Николаевна Филиппова 11 оҕону төрөппүт, ону таһынан 9 тулаайах оҕону ииппит  Дьоруой ийэ. Кини Саха сиригэр бастакынан “Ийэҕэ махтал үрдүк бэлиэтин”  өрөспүүбүлүкэбит бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев илиититтэн ылбыт Ытык ийэ. Ийэтигэр махталын, тапталын бу кыракый чымадааҥҥа уган ханна да, ыраах да чугас да, сылдьан бу хоһуун Далбар ийэ туһунан элбэх киһиэхэ кэпсээбитэ буолуо. Бу буоллаҕа оҕо ийэтигэр тапталын, махталын, сүгүрүйүүтүн сүдү бэлиэтэ.  Ийэтин туһунан дьоҕус кинигэ таһаарбытын кэпсээтэ.

Түмэлгэ сылдьан баран хайдахтаах курдук бигэ, күүстээх санаалаах, туох да ыарахантан чаҕыйбат дьоннор баалларын сөҕөҕүн, махтанаҕын эрэ. Бу үлүгэр үтүмэн элбэх экспонаты хомуйуом, булуом, харайыам, өссө кэлэр көлүөнэҕэ кэпсиэм, тиэрдиэм диэтэххэ төһөлөөх элбэх сыра-сылба, үлэ оҥоһуллубута буолуой! Нэһилиэк, оройуон салалталара, төрүт олохтоохтор болҕомтоҕо ылан өйүүллэрэ, көмөлөһөллөрө буоллар, түмэл дьиэтэ кэҥээн, киэргэйэн, үлэлииргэ усулуобуйа оҥоһуллара буоллар диэн баҕалаахпыт.

Александр Николаевичка уонна кини кэргэнигэр Лена Николаевнаҕа, оҕолоругар, бииргэ төрөөбүттэригэр чэгиэн туругу, уҕараабат эрчими, баҕа санааларгыт туоларыгар баҕара хаалабыт.

Мария ЕГОРОВА, Дария ВАСИЛЬЕВА, Дьокуускай.