103 сааһын сүһүөҕүн үрдүгэр көрсүбүтэ

Өрөспүүбүлүкэбит саамай кырдьаҕас олохтооҕо Ульяна Егоровна Пермякова Улуу Кыайыы 79 сылын сүһүөҕүн үрдүгэр көрсүбүтэ. Кини “Элбэх оҕолоох, аймахтаах буолуу – дьол” диэн бириинсибинэн олорон кэлбитин туоһута – 11 оҕото, 45 сиэнэ, 84 хос сиэнэ, 30-тан тахса хос-хос сиэнэ буолаллар.

Ульяна Егоровна Пермякова — үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Нуораҕана бөһүөлэгин ытык кырдьаҕаһа, Дьабыыл нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо. «Ийэҕэ Албан аат» уордьан, «Гражданскай килбиэн», «1941–1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин», «Үйэ саас» уһун үйэлэнии, «Ийэҕэ үрдүкү махтал», «СӨ Ытык кырдьаҕаһа» бэлиэлэринэн наҕараадаламмыт, Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылааҕа. 2024 сыллаахха 103 сааһыгар өрөспүүбүлүкэ саамай уһун үйэлээх олохтооҕун быһыытынан СӨ рекордун кинигэтигэр киллэриллибитэ.

Икки киһиттэн — 33 сыл бииргэ олорбут Ульяна Егоровна, Владимир Николаевич Пермяковтартан саҕаламмыт хаан-аймах удьуора бу күҥҥэ диэри 170‑тан тахса киһиэхэ тиийэн, олохторун утума салҕанар.

“Төрөппүттэрбит олорбут олохторо киһи эрэ барыта тулуйбат ыарахан кэмҥэ түбэспитэ. Эдэр саастара ыарахан усулуобуйаҕа ааспыта: Ааллаах Үүн бириискэлэригэр таһаҕаһы таһыы, сэрии, сут-кураан, хоту көһөрүллүү кэмнэрэ этилэр. Кинилэр күүстээх санаалара, олоххо тардыһыылара биһиэхэ, оҕолоругар, үтүө холобур буолар. Дьоммут олоххо, сырдыкка тардыһар күүстээх санааларынан салайтаран, бииргэ иллээхтик-эйэлээхтик, аймахтарыгар көмө-тирэх буолан, үтүө сыһыаннарынан дьон махталын ылан, дьоллоохтук олорбуттара” диэн оҕолоро киэн тутта кэпсииллэр.

Ульяна Егоровна 1920 сыллаахха ахсынньы 12 күнүгэр Чурапчы оройуонун II-с Мэлдьэхси нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Аҕата Сокольников Егор Павлович, ийэтэ Сокольникова (Пинигина) Александра Ивановна 1917 сыллаахха сэтинньи ыйыгар таҥара дьиэтигэр бэргэһэлэммиттэр. Төрөппүттэрэ хоту көһөрүллүү содулуттан, баара-суоҕа 25 эрэ сыл бииргэ олорбуттара… Ийэтэ, аҕата, икки балта, быраата Кэбээйигэ Лүүчүн диэн сиргэ көһөрүллүү содулуттан хоргуйан өлбүттэрэ.

Ульяна Егоровна олорбут олоҕо — саха дьахтарын күүстээх санаатын, олоххо тапталын, дьулуурун туоһута. Дьалхааннаах 20‑с үйэ бары тургутууларын чиэстээхтик туораабыт, илэ көрбүт, этинэн-хаанынан билбит ытык кырдьаҕас ахтыытын кылгатан таһаарабыт.

ООННЬООБОТОХ ОҔО СААС

— Холкуос тэриллэ илигинэ, аҕабар бурдук ыһыытыгар мас сухаҕа оҕус сиэтэрим, от үлэтигэр бугул түгэҕэ харбыырым, от мунньарым. Онтон кэлин саҥа «Куохара» диэн холкуос тэриллибитэ. Онно сир паардааһыныгар оҕус сиэтэрим. От үлэтигэр бастаан сиилэс угуута буолара. Салгыы от мунньуутугар барарбыт. Ол курдук, араас үлэҕэ барытыгар үлэлиирим. Сайын ыанньыксыты солбуйарым, кыһын алааспытыттан сатыы сылдьан, үөрэнэрбит.

Мугудай оскуолатын бастакы үөрэнээччилэриттэн биирдэстэрэ буолар эбиппин. Күн аайы 5–6 биэрэстэлээх Ньарыпчаайы алааспытыттан сатыы сылдьарбыт. Оскуолаҕа 6 сыл үөрэнэн, латыынныы ааҕарым, суруйарым, пионерга киирбитим.

1937–1941 сылларга Мэлдьэхсигэ ааҕар балаҕаҥҥа хаһыат аахтарааччынан үлэлээбитим. «Кыым», оройуонтан «Социализм суола» хаһыаттар кэлэллэрэ уонна аҕыйах кинигэ баара. Хомсомуолга киирээри бэлэмнэнэн, хомсомуол устаабын үөрэппитим. Ол баҕам туолбатаҕа — аҕам дуруусканан эргэ биэрэн, Чаачыгыйга кэлэн, сүөһү көрөөччү буолбутум.

ЫАЛ БУОЛУУ

— 1941 сыл муус устар саҥатыгар биир күн биһиэхэ Сергей Романов (холкуоспут бырабылыанньата) иккиэ буолан тиийэн кэллилэр. Мин үтэһэҕэ балык үөлэн, оһоххо буһара сылдьыбытым. Онно Сэргэй: «Эйиэхэ киһи аҕаллым» диэн сурук биэрдэ. Ылан ааҕан баран, остуолга быраҕаат, бокуойа суох таһырдьаны былдьастым. Кунан оҕуспун көлүйдүм да, от тиэйэ бардым.

Аҕам хайыы-үйэ эргэ биэрбит эбит: «Эн олох аккаастаныма, эргэ бараҕын. Ити киһи Сэргэй Мотуруонатын быраата, уонча хонугунан кэлэр». Эппит күннэригэр кэлбитэ. Аҕам Мотуруона дьонун сурахтарын истэр эбит, онон хайҕаа да хайҕаа. Ийэм соччо сөбүлээбэтэр да, аҕам эттэ да, бүттэхпит дии. Онон аатын-суолун да билбэккэ, дьүһүнүн да көрбөккө, кэллэҕим дии.

Кэлэрбэр кийиит кэһиитэ: кыра ыаҕаска арыы, чабычахха буспут эт — онон бүттэ. Онно тойонум Ньукулай оҕонньор бэркэ сөбүлээбит үһү. «Бу уокка кэбиһэрдээх, ыллыктаах, сиэрдээх дьон оҕото эбит», — диэбитэ үһү. Ойох ылар киһи кэһиитэ икки бытыылка арыгы этэ. Онно аҕам аах үөрүү бөҕөлөр. Ити курдук 1941 сыллаахха Чаачыгыйга ыал буолан кэлбитим.

КЭБЭЭЙИГЭ КӨҺӨРҮЛЛҮҮ

— 1941 сыл сайыныгар Баахымалдьы сайылыкка олорон, сэрии буолбутун туһунан истибиппит. Сайын от үүммэккэ, дьоммут Өктөмҥө оттуу барбыттара. Күһүн хойут ол оту сии, Чаачыгый холкуоһун Хомустаах пиэрмэтиттэн элбэх сүөһүнү үүрэн, Өктөмҥө айаҥҥа туруммуппут.

…1942 сыл сайыныгар оттуу сырыттахпытына, Өктөм сэбиэтэ кэлэн: «Чурапчылар көһөр буолбуттар, онон эһиги дойдулааҥ», — диэн эттэ. Ол курдук от бөҕөнү оттообуппут — таах хааллаҕа ол.

Сарсыныгар эмиэ төттөрү куоратынан, кыһыл борохуотунан туораан, уһуннук айаннаан Бэстээххэ тиийбиппит — Чурапчы холкуостарын дьоно бары кэлэн, балаакканан олорор этилэр. Мин дьоммун: ийэбин, аҕабын, балыстарбын, убайбын, аймахтарбын көрсүбүтүм. Кинилэр Кэбээйи саамай уһук сиригэр Лүүчүн диэн сиргэ тиийэн, эрэй бөҕөнү көрбүттэрэ, аҕыйах ыал тыыннаах ордубута. Мин дьонум онно өлбүттэрэ. Балтым Настаа, быраатым Миитээ эрэ нэһиилэ тыыннаах орпуттара. Дьоммун көрбүтүм онон бүппүтэ…

Бэстээххэ биһиги дьоммут биэрэккэ хас да хонон баран, балаҕан ыйыгар барбыттара. Сүөһүлэри манаан, уонча киһи хаалбыппыт. Кэмниэ-кэнэҕэс хаар түһэн эрдэҕинэ, өрүс мууһа ыраахха диэри тоҥмутун кэннэ, «Пропагандист» борохуот кэлбитэ. Алтынньы 3 күнүгэр сүөһүлэрбитин бааржаҕа бэрт эрэйинэн киллэрэн, ыраах Кэбээйигэ айаннаатыбыт. Айан сүрдээх бытаан. Ол түүн хаар бөҕө түспүтэ. Ытык хайаны ааһан истэхпитинэ, өрүс ортотугар күүстээх баал түһэн, улахан куттал буолбуттаах.

Төрдүс хонукпутугар Таас Тумуска дьэ, тиийдибит. Ол түүн аһаҕас халлаан анныгар сүөһүлэрдиин, дьоннуун талах быыһыгар хоммуппут. Сирдьит киһини батыһан, Луҥха үрэх арҕаа өттүгэр Аалгыма диэн дьоммут баар сирдэрин киэһэ хойут буллубут. Тиийбиппит — хайыы-үйэҕэ дьоммут өлбүттэр, ыалдьыбыттар этэ…

Өктөөп бырааһынньыгын кэнниттэн Таакыма диэн улахан күөлгэ муҥхаҕа барбыппыт. Балыкпыт тута фроҥҥа барара. Быыкаа нуорма балык биэрэллэрэ. Муус саас халыҥ, 2 миэтэрэ буолара, ону таһаарар наһаа ыарахан этэ. Туттар сэп барыта томороон, улахан этэ, анньыыбытын нэһиилэ соһорбут.

…1943 сыллаахха Болодьумары уонна миигин өрүскэ сыалыһар балык бултааһыныгар ыыппыттара. Онно олорон, саас дойдубутугар көһөр туһунан сураҕы истэн, үөрүү бөҕө. Куокуйтан Үрүҥ Күөлүнэн, Намынан, Төҥүлүнэн айаннаан, Нуораҕанаҕа кэлбиппит.

Мин Чаачыгыйга сайылаан баран, күһүн оскуола аһыллыыта Нуораҕанаҕа детдомҥа асчытынан үлэлээбитим. Онтон кэргэним Болодьумар сэрииттэн кэлбитин кэннэ, Чаачыгыйга көһөн, сүөһү араас үлэтигэр үлэлээбитим.

Сэрии саҕана, бүппүтүн да кэннэ олох тута үчүгэй буолбатаҕа, ыарахан этэ. Холкуоска үлэлээммит да, дохуот ылбат этибит. Тыыннаах хаалар эрэ туһугар нуорма ас сыыһа (бурдук сиэмэтэ, суорат) ыларбыт. Үлэлээбит дохуоппут сыыһа олоҕу чөлүгэр түһэриигэ, байыаннай нолуокка, заем сурутуутугар барыта кэриэтэ барара. Өссө холостуой нолуок диэн эдэр дьоҥҥо эмиэ баара. Ону «Кыайыы туһа» диэн үлэлии-хамсыы сылдьар буолан, улаханнык аахайбат буоларбыт.

Бу Кэбээйигэ көһүүгэ тоҥуу-хатыы, аччыктааһын, өлүү-сүтүү сүрдээх, киһи кыайан кэпсээбэт үлүгэрэ этэ…