19-с үйэ айанньытын Дьокуускай туһунан ахтыылара

19‑с үйэ устуоруйа кэрдииһинэн ыллахха, наһаа ырааҕа суох кэмҥэ сытар эрээри, биһиги дойдубут өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи олоҕо-дьаһаҕа бэрт кэмчи докумуоннарынан сырдатыллар. Олортон биир ордук итэҕэтиилээх көрүҥнэрэ — дьон ахтыылара. Серошевскай, Короленко, Пекарскай курдук киэҥник биллэр олох чинчийээччилэрин тэҥэ балай эмэ үгүс дьон ахтыылара син элбэх кэрэхсэбиллээх түгэннэри арыйар. Дьон суруйуута көтүрүллүбэт чахчыга майгыннаабат, хас биирдии киһи бэйэтин кыаҕынан, төһөнү өйдүүрүнэн суруйа сатыыр. Ол оннугар маннык ахтыылар ааптар сыһыанын, тус бэйэтин сыанабылын көрдөрөр буолан туһунан сыаналаах матырыйаал буолар. Бу ыстатыйаҕа Петр Семенович Алексеев диэн ааттаах быраас, айанньыт киһи ахтыыларыттан быһа тардан билиһиннэриэхпит.

Олохтоохтор туһунан

Сахалар күүстээх уонна тулуурдаах норуот. Саха киһитэ дьиикэй, кутталлаах дьүһүннээх-бодолоох, бастаан көрдөххө, баламат, сэрииһит көрүҥнээх омук. Тимири сатабыллаахтык оҥорор, күүстээх уонна сымса дьон. Ол эрээри, дьиҥнээҕитэ, бу норуот кутталлаах Кавказ норуоттарыттан, истиэп туркменыттан атын олохтоох. Бу норуот эйэлээх атыыһыт уонна сүөһү иитээччи. Кинилэри аттынааҕы омуктар “Сибиир еврейдэринэн” ааттыыллар. Сахалар атын норуоттары кытта сэриилэспэтэҕэ ырааппыт, кимиэхэ даҕаны саба түспэт, кимтэн даҕаны көмүскэммэт норуот. Сахалар бэйэлэрин олохторун-сиэрдэрин отой уларыппаттар, төттөрүтүн туох баар кэлиини бэйэлэригэр сөп түбэһэр гына уларыталлар. Сибиир хотугу илинигэр саха тыла саамай тарҕаммыт кэпсэтиллэр тыл.

Дьокуускайга нуучча аҕыйах, үксэ сахалар олороллор. Эр дьон уонна дьахталлар кэтэр бууктаах сонноро бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратыта суох. Дьахталлар кэтит сыаптаах кириэс иилинэ сылдьаллар, уһун ытарҕалаахтар. Таҥастарын, ыҥыырдарын ойуута-дьарҕаата тоҥустар, татаардар, туроктар киэннэригэр майгынныыр. Кэлии дьон сахалартан атын европейскай таҥаһы кэтэллэр.

Дьокуускай уонна Марха

Дьокуускай куорат өрүс кытыытыгар истиэпкэ майгынныыр киэҥ нэлэмэн сиргэ турар. Бу куоракка мэндиэмэннээх дьиэлэр аҕыйахтар, үксэ тиит мастан охсуллубут этээһэ суох дьиэлэртэн турар. Дьиэни кырааскалыыр үгэс тарҕамматах буолан, эргэ тутуулартан турар куорат хара өҥнөөх, дьэбин уоспут дьүһүннээх. Куорат иһигэр биир даҕаны мас даҕаны, талах даҕаны үүммэтэх, сайыҥҥы куйааска күнтэн хаххалыыр күлүк суох. Уулуссалар көнөлөр, кытыыларынан мас тротуар-
дар сыталлар. Бу туспа кыһалҕаттан оҥоһуллубут — оннооҕор бэс ыйын куйааһыгар суол кытыытыгар бадараан көҕөрө сытар. Дьиэҕэ киирэр аан үһүс бэрэбинэ таһымыгар оҥоһуллар, түннүктэрэ сэттис бэрэбинэ таһымыгар. Сибииргэ тарҕаммыт икки скаттаах кырыысанан бүрүллүбүт дьиэлэр элбэхтэр. Сорох кырдаллар истэригэр маннааҕы норуот былыргы тутуулара, балаҕаннар бааллар. Бу тутуулар киһи үрдүгүн эрэ саҕа намыһахтар, сүлүүдэнэн бүрүллүбүт түннүктэрэ көстөр-көстүбэт кыралар.

Куорат соҕуруу кытыытыгар былыргы остуруок өтөҕө турар. Мастан оҥоһуллубут тутуу киһини куттуур дуу, абылыыр дуу көрүҥэ суох. Остуруок бойницаларын тула элбэх былыргы сахалар ыппыт охторун суола көстөр. Бу остуруогу археолог эбэтэр устуорук үөрэхтээх эрэ киһи кэрэхсиэн сөп, худуоһунньугу интэриэһиргэтэрэ саарбах.

Уопсайынан Дьокуускай курус көрүҥнээх, хара өҥнөөх куорат. Төһө даҕаны тулалыыр айылҕата сайыҥҥы күөххэ кэрэ көстүүлээҕин иһин, куорат биир да күөх олордуута суох, былыргы дьиэлэрдээх, киһини санаарҕатар дойду.

1891 сыл бэс ыйыгар Марха бөһүөлэгэр бара сылдьыбытым. Бу Дьокуускайтан сэттэ биэрэстэлээх сиргэ Марха үрэх аттыгар сытар сэлиэнньэ. Тулалыыр айылҕа Херсонскай уобалас истиэптэрин санатар, онно курдук хара буордаах, быыллаах киэҥ нэлэмэн сир. Сэлиэнньэ кытыытыгар элбэх бааһыналар бааллар. Манна Туруханскай уезд, Енисейскай губернияттан 1860 сыллаахха көһөрүллүбүт дьон олорор сирэ. Аттынааҕы куораты кытта тэҥнээтэххэ, Марха баай уонна сырдык көрүҥнээх сэлииэнньэ. Уулусса биир өттүгэр оҕуруоттар, ампаардар, сарайдар тутуллубуттар. Манна Сибииргэ эриэккэс көстүү баар — соломонон бүрүллүбүт кырыысалаах
дьиэлэр. Уопсайынан бу дэриэбинэ ыраас, саҥа көстүүлээх, итэҕэһэ диэн дьиэтэ олус чугас тураллар, уулуссалара кыараҕас — баһаар барар кутталаах. Марха олохтоохторо килиэп үүннэриитинэн дьарыктаналлар, үксүн сэлиэһинэйи олордоллор. Эбиэһи олордубаттар — маннааҕы сылгы аһын бэйэтэ булунар.

Дьокуускай баһаара

Куорат баһаара өрүс кытыытыгар турар. Быыкаайык лааппыларга, сарайдарга сахалар манна оҥоһуллар табаардары атыылыыллар. Табаар сыаната киһини соһутар чэпчэки — Арассыыйаҕа буол-бакка, ханнык эрэ атын дойдуга, туспа харчынан быһыллыбыт сыаналар курдуктар. Бу баһаар сүрүн атыыта сахалар туостан тикпит иһиттэрэ: тууйастар, араас кээмэйдээх биэдэрэлэр, хоруопкалар, бэрэмэдэй дьааһыктар. Иһиттэр хара сылгы кылынан тигиллибиттэр, дьикти оһуордаахтар. Сорохторо дьикээрдэр киэргэллэригэр майгынныыр, сорохторо турецкай истиилгэ майгынныыр.

Маны таһынан кэтэр таҥас атыыланар. Этэрбэстэрэ ниэрпэ тириитинэн оҥоһуллубут быһыылаах, ууну киллэрбэт эрэһиинэ (гуттаперча) атах таҥаһа тэҥэ. Түүлээх өлгөмнүк атыыланар, кырса тириитэ саһыл тириитинээҕэр элбэх. Киһи дьиктиргиэх, бачча элбэх түүлээх баар дойдутугар, сахалар кэтэр үрдүк бэргэһэлэрэ манна бултаммат буобураттан тигиллэр. Дьокуускайга дьон үксэ Камчатка буобуратын уонна астраханскай мерлушканы кэтэ сылдьар.

Баһаарга элбэх тимир уонна ыстаал быһах, сүгэ, булуук уллуҥа атыыланар. Көстүүтэ олус судургу эрээри, тимирин хаачыстыбата туйгун. Маннааҕы дьон этэллэринэн, бу дойду тимир уустара аан дойдуга аатырбыт перс, далматин уустарыттан хаалсыбат үчүгэй үлэлээхтэр.

Дьокуускай баһаара илиҥҥи баһаарга майгынныыр, ол эрээри Кытай, Монголия курдук буолбатах, хата, Турция эргинэр сирин санатар. Кэлии киһи тылбаасчыта суох сатаммат, атыыһыт үксэ сахалыы эрэ саҥарар.

Климат уонна ыарыылар

Кылгас куйаас сайыннаах, тыйыс уһун кыһыннаах дойду. Күһүн уонна саас биллибэт кылгастар. Бу дойду күнэ-дьыла тыйыс эрээри, кэлии киһи түргэнник үөрэнэр, дьиэтийэр уратылаах. Ордук түргэнник саастаах дьон үөрэнэр, эдэр өттүлэрэ өр соҕус сордоноллор. Хоту дойду киһиэхэ куттала Бразилия, Гвиана, Индия курдук дойдулары кытта тэҥнэс-
пэт кыра — биир хотуга тоҥон өлбүт киһиэхэ уонунан итии дойдуларга күн уотуттан өлбүт киһи баар. Африка, Чуумпу байҕал дойдуларыгар Европа дьоно кырдьар саастарыгар биирдэстэрэ эмэ тиийэр кыахтаах эбит буоллаҕына, маннааҕы күнү-дьылы, ыарахан, тыйыс эрээри, киһи доруобуйатыгар охсуута суоҕунан ааҕыахха сөп. Эпидемиялар манна буолаллар эрээри, сиэри таһынан үгүстүк эбэтэр күүстээхтик ааһаллар диир сыыһа. Араҥ, ур ыарыыта баар эрээри Балтикаттан, Орто Азияттан сэдэхтик көстөр. Малярия уонна атын титириир ыарыылар суохтарын кэриэтэ. Урут Арассыыйа хотутугар киэҥник тарҕаммыт цинга сүтэн эрэр. Маннааҕы дьон уһун үйэлээхтэринэн биллэллэр. Мин санаабар, бу көстүүнү ыраас салгынынан уонна туманнар суохтарынан быһаарыахха сөп.

«Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан