19-с үйэ кыахтаах хотуттара

Бүгүҥҥү күҥҥэ “урбаанньыт дьахтар” диэн кими даҕаны соһуппат, дьиктиргэппэт көстүү. Оттон 19 үйэҕэ, биһиги эрэ дойдубутугар буолуо дуо — аан дойду үрдүнэн, ахсааннаах дьахтар эргиэн эйгэтигэр эр дьону кытта тэҥҥэ киирсэрэ. Арассыыйаҕа түҥ былыргыттан дьахтар аймах бары кэриэтэ дьиэҕэ бүгэн олороро кэһиллибэт быраабыла кэриэтэ этэ. Ол эрэн, өс хоһооно этэринии “баардаах баппат”. Онон ол хааччахтаах даҕаны кэмҥэ, оҕурук өйдөөх, атыыһыт дьоҕурдаах дьахталлар дьону сөхтөрөр киэҥ эргиэни тэрийбиттэрин туһунан устуоруйалар син балачча бааллар.  Биһиги дойдубутугар 19-с үйэ иккис аҥаарыгар үлэлэринэн-хамнастарынан аатыран, үс дьахтар үтүө ааттара сурукка киирэн, күн бүгүҥҥэ диэри тиийэн кэлбит.

Айаан ыалдьытымсах хотуна Надеина

Ол эрэн, биирдэстэрин аата толору биллибэт, хаалбыт ахтыыларга, докумуоннарга Айааҥҥа олохтоох 3-с гильдиялаах атыыһыт дьахтар А. Е. Надеина диэн араспаанньата эрэ толору ааттаммыт. Кини Айаантан Нелькаҥҥа диэри атыыһыттар таһаҕастарын тиэйэрэ. Ону таһынан, чэй атыытынан уонна атыыһыттар ыскылааттарын тутуунан дьарыктанар эбит. Элбэх тиэ­йэр табалардаах буолан, уустук усулуобуйаҕа таһаҕастары түргэнник тиэрдэринэн атыыһыттар истэригэр киэҥник биллибит. Сыллааҕы эргиэнэ 150 тыһыынча солкуобайга тиийэр эбит.

Надеина дьиэтигэр Дьокуускайтан кэлэр сонуннары истэр, уус-уран айымньылары ырытар биэчэрдэр ыытыллар буоланнар, Нелькаҥҥа биир саамай истиҥ, ыалдьытымсах хаһаайканан аатырбыт. «М.А. Коковин уонна И.А. Басов» атыы дьиэтин бирикээсчигэ Василий Фефилов ахтыытыгар маннык диэн суруйбут: “Хотугу дойду хас да ыйдаах уһун түүннэригэр, силлиэ, буурҕа дойдутугар Надеина дьиэтин түннүктэрэ ыалдьыттарга сылаас уотунан куруутун сандаараллара. Судургу туттуу­лаах ыалдьытымсах дьиэ хаһаайката хас кэлбит ыалдьыты үөрэ көрсөрө, эйэҕэс тылынан маанылыыра. Бу дьиэҕэ сылга биирдэ кэлэр бүтэһик сонуннары билэ кэлэр этибит. Сонун күндүтүн маннык ыраах хоту дойдуга олорботох киһи өйдүүрэ ыарахан…” Хомойуох иһин, бу уһулуччулаах дьахтар мэтириэтэ хаалбатах.

Аһыныгас сүрэхтээх Агриппина Бушуева

Агриппина Акепсимовна Бушуева 1866 сыллаахха 1-гы гильдиялаах саха атыыһытын Акепсим Кушнарев дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Кыра эрдэҕиттэн урбаан эйгэтигэр талааннааҕын көрдөрөн, арыый да сааһыраат аҕатыгар көмөлөһөөччү буолбут. Бастаан сүөһү этин нэһилиэнньэттэн тутан бириискэлэргэ ыытыынан дьарыктаммыт. Кэлин, аҕата өлбүтүн кэннэ, 2-с гильдия­лаах атыыһыт буолбут, “А.А. Бушуева” диэн атыылыыр дьиэ олохтоо­бут. Ону таһынан, «Наследники А.М. Кушнарева» уонна «Северное торгово-промышленное товарищество» атыы дьиэлэргэ кыттыгас буолбут. Улахан дьыалатын Дьокуускайга Малая Базарная уулуссаҕа турар маҕаһыынын хонтуоратыттан дьаһайар эбит. Агриппина Бушуева Саха сиригэр аһымал дьыалатыгар улахан кылаатын киллэрбит киһи буолар. Тулаайахтар дьиэлэригэр, хаа­йыылаахтар оҕолорун харысхалыгар элбэх сыратын, үбүн бараабыт. Ону таһынан, үөрэҕирии өттүгэр болҕомтотун уурар эбит, холобур өр сылларга Дьокуускайдааҕы дьахтар гимназиятын попечителинэн буолбут.

Бушуева Саха сиригэр атыыһыттар истэригэр маҥнайгынан ыҥырыылаах биэчэрдэри тэрийбит киһинэн биллэр. Бу биэчэрдэригэр бастаан атыыга кэлбит саҥа оҥоһуктары көрдөрөр, эрэкэлээмэлиир эбит. Аныгылыы эттэххэ, Агриппина Акепсимовна маҥнайгынан “презентациялары” тэрийиинэн дьарыктаммыт. Биир итинник биэчэргэ сэлии муоһуттан оҥоһуллубут тарааҕы хай­ҕаан көрдөрбүтүн туһунан ахтыы хаалбыт. Саҥа табаар хаачыстыбатын көрдөрөөрү Бушуева бэйэтин хойуу баттахтарын тараан көрдөрбүт. Маннык тараах ити кэмнээҕи дьахталларга улахан баҕалаах мал буолбута биллэр.

Биэчэр иккис чааһа хаһыат уонна сурунаал ааҕыытыгар ананар эбит. Саха сирэ, Арассыыйа тиһэх сонуннарын кэпсэтии уонна эргиэн, аһымал дьыалатын тэрээһиннэрин ырытыы бу биэчэрдэри күүскэ аатырдыбыттар. Кэнники, Бушуева дьиэтигэр ыҥырыллыы улахан бочуоттаах, мээнэ киһи тиксибэт дьыалата буолбут. Оннооҕор ыҥырыллыбатах дьон атаҕастаммытынан ааҕынан, сурук суруйбуттара архыыпка хараллан хаалбыт.

Агриппина Акепсимовна 1916 сыл балаҕан ыйыгар Москва куоракка ыалдьан өлбүт, хоруобун Мэҥэ Хаҥалас Павловскайыгар тиэйэн аҕалан Кушнаревтар кылабыыһаларыгар көмпүттэр. Уҥуоҕа билигин даҕаны баара биллэр.

Өлүөнэ өрүс хотуна Анна Громова

Бу үс далбар хотуттартан саамай биллиилээхтэр, саамай баайдара, саарбаҕа суох, Анна Ивановна Громова буолар. Дьиҥэр, бэйэтэ Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыта даҕаны биллибэт эрээри, биһиги дойдубутугар оҥорбут дьайыыта сүдү. Архангельскай куорат баай атыыһыта Иван Громов Иркутскай куоракка көһөн кэлэн Сибииргэ улахан атыыны-эргиэни тэрийбит. Атыыһыт өлбүтүн кэнниттэн сүрүн баайын-дуолун, дьыалатын кини төрөппүт кыыһа Анна Громова салҕаабыт.

Аҕатыттан хаалбыт баайы хас да төгүл хаҥатан, кини тэрилтэлэрин уопсай сыаната Нуучча-Азиатскай баан барылынан 1912 сыллаахха 3-4 мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэспит.

Анна Громова биир сүрүн дьарыгынан Өлүөнэ өрүһүнэн тиэ­йии буолбут. Кини пароходствотыгар 1910 сыллаахха 4 борохуот, 5 бааржа, 2 кулига (улахан иэннээх тыы) баар эбит, уопсай кыанар ­ыйааһыннара 1 130 туоннаҕа тэҥнэһэр эбит. Уунан уһаарыыга эргийэр үбэ ити сылга
359 831 солкуобайга тэҥнэспит, ыраас дохуота 71 027 солкуобай буолбут. Ону таһынан, түүлээҕинэн киэҥник дьарыктанара биллэр. Түүлээҕи хомуйарга аналлаах Аллайыахаҕа, Булуҥҥа тиийэ тутар пууннары арыйталаабыт. Өлгөмнүк түүлээх тутар кыра атыыһыттары кирэдьииттиир эбит, онон сорох бүөм сирдэргэ сыана быһар монополист буолан тахсыбыт. Арассыыйаҕа тиэйэр түүлээх табаара Ирбит уонна Нижний Новгород улахан дьаарбаҥкаларыгар туйгун хаачыстыбатынан биллэр буолбут. Түүлээҕи таһынан, ити дьаарбаҥкаларга сэлии муоһун кууһунан атыылыыра ахтыллар. Саха сиригэр Громова аан маҥнайгынан таас чох хостооһунунан дьарыктаммыта биллэр. Уопсайынан дьыалабыай туттуутунан үгүс эр дьонтон биир төбө үрдүк буоларын бэйэтин кэмигэр даҕаны мөккүөрэ суох билинэллэр эбит. Сыылынай дьону элбэхтэ үлэҕэ ыларын ­ыраахтааҕы администрацията сэмэлээбитигэр, “Бэлиитикэни билбэппин, өйдөрүн иһин ылабын!” диэн эппиэттээбит.

Меценат быһыытынан Анна Ивановна үгүс күүһүн наука сайдыытыгар бараабыт. Ити кэмҥэ Хоту кыраайы үөрэтэр элбэх эспэдииссийэ тэриллэр этэ. Громова ити дьыалаҕа үбүнэн, тиэйии тэрээһининэн киэҥник көмөлөспүт. Эдуард Толль барон эспэдииссийэтигэр улаханнык көмөлөспүт. Ити эспэдииссийэ сураҕа суох сүппүтүгэр,  көрдүү кэлбит Александр Колчак уонна Федор Матиссен айаннарын үбүлээбит. Саахалланыы сирэ көстүбүтүгэр, анал борохуот ыытан, суруктарын, чинчийии үлэлэрин быыһаабыт. Ону таһынан, Громова харчытыгар И.М.Сибиряков, К.А.Воллосович Сибиири чинчийэр бөлөхтөрө айаннаабыттара.

Анна Ивановна олохтоох нэһилиэнньэ үөрэҕириитигэр эмиэ сыратын уурбута биллэр. 1905 сыллаахха Өлүөнэ биэрэгэр турар хас даҕаны нэһилиэккэ бибилэтиэкэлэри туттарбыт, кинигэнэн хааччыйбыт.

Громова Саха сиригэр биир саамай улахан өҥөтүнэн, туох да саарбаҕа суох, Вацлав Серошевскай “Сахалар” кинигэтин таһаарыыга улахан кылаата буолар.

Серошевскай өр сыл­лаах үлэтэ өссө бэчээттэнэ илигинэ Арассыыйа Императорскай Геог­рафическай уопсастыбатын кыра кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Ол эрэн, бу үлэни бэчээккэ таһаарарга харчы көстүбэтэх. Ону Анна Громова бэ­­йэтин үбүнэн Санкт-Петербург куоракка бэчээттэтэн таһаарбыт уонна кинигэ атыытыттан киирбит үбү учуонай үлэтин салгыырыгар ­анаабыт.

Биир улаханнык биллибит үтүө дьыалатынан духобордар сыылкаларын сиригэр тии­йэллэригэр көмөлөспүтэ буолар. Бу сордоохтор дьылҕаларын туһугар суруйааччы Лев Толстой сүпсүгүрбүт. Саха бырааһа Прокопий Сокольниковтыын кэпсэтэн Анна Ивановна туһунан истэн, Лев Николаевич Москваҕа атыыһыт дьахтар дьиэтигэр тиийэн, көмөлөһөрүгэр көрдөспүт. Громова улуу суруйааччыны кытта кэпсэтиитигэр духобордарга көмөлөһүөх буолан тылын биэрбит. Уонна Сокольников нөҥүө дьаһал сурук ыыппыт. Онон духобордар Иркутскайтан Уус Нуотараҕа диэри Громовтар борохуоттарынан этэҥҥэ тиийбиттэр.

Анна Ивановна Громова 1912 сыллаахха өлөн, Иркутскайга Тихвинскэй таҥара дьиэтин таһыгар көмүллүбүтэ. Сэбиэскэй бы­­лаас кэмигэр ити кылабыыһа суох буолбута. Кылабыыһа миэстэтигэр «Востсибуголь» тэрилтэ хонтуората турар.

Егор Карпов, «Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан