21-с үйэни өтө көрөн (очерк )

Убайдарым барахсаттар… Орто оскуоланы бүтэрэн олоҕум суолугар үктэниэхпиттэн толло көрөр, ытыктыыр, үтүктэ сатыыр убайдарбын Филипп Охлопковы, Всилий Скрябины, Варлам Лепчиковы, Аркадий Алексеевы, Афанасий Кириллини, Георгий Артемьевы, Игорь Гаврильевы санаан-ахтан ыллахпына, көрүстэхпинэ санаам сырдыыр, эрчимирэр, сэргэхсийэр курдукпун. Төрөөбүт нэһилиэкпинэн, улууспунан, өрөспүүбүлүкэбинэн  киэн туттуох санаам өрүкүйэр. Саха көмүлүөк оһоҕун курдук, сырдыгынан сыдьаайаллар, сылааһынан  илгийэллэр…

—Өргөннөөххө  сыһыары хотонноох, буор муосталаах, муус түннүктээх хараҥа балаҕаҥҥа 1949 сыллаахха диэри олорбуппут. Алта дьукаах ыал сэрии, сэрии кэннинээҕи сут-кураан, аччыктааһын-хоргуйуу, ыар үлэ мэҥэһиктээх, кирдээх-хохтоох олоххо аһаҕас сөтөллөөхтөрү кытта алтыһан сэллик, торохуома, араас ыарыы сутуйан, кыра оҕотуттан оҕонньоругар-эмээхсинигэр тиийэ өлүү-сүтүү элбэҕэ. Биһиги, 11 бииргэ төрөөбүттэр, мин саамай кыраларабын. 1945 сыллаахха  4-үө эрэ тыыннаах хаалаахтаабыппыт.  Итинник усулуобуйаҕа олох да имири эстиэхпитин, тардыылаах көмүлүөк оһохпут барахсан быыһаабыта-абыраабыта. Хараҥа ыыспабыт ыырын-дьаарын, сыстыганнаах ыарыы үөнүн, бахтыарыйаларын-биирустарын оборон ылан уматан, үөлэһинэн уһууран салгыммытын ыраастаан-чэбдигирдэн, бу мин курдуктар тыыннаах ордон атахпытыгар туран, олох олорон син баччаҕа кэллэхпит,— бүгүн төрөөбүт күннээх убайбыныын Матвей Васильевич Мучинныын атах тэпсэн олорон сэһэргэһэбит.

Кини кимин-тугун хасыһан эридьиэстии сатыыр наадата суох. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо, бар дьоно бэркэ билэллэр.  90-с сыллар саҥаларыттан Матвей Васильевич  өрөспүүбүлүкэ таһыгар дойду киин үрдүк үөрэҕин кыһаларыгар, тас дойдуларга, омук сирдэригэр тэрийэн, аҕалыы сыһыанынан өйөөн-кыһаллан үөрэттэрбит, аан дойду бастыҥ үөрэҕин идэлэрин баһылаабыт оҕолоро билигин өрөспүүбүлүкэни салайаллар. Министиэристибэлэри, биэдэмистибэлэри  сүрүннүүллэр, экэниэмикэ араас салааларыгар, наука, үөрэх, култуура, олох-дьаһах эйгэлэригэр  үрдүк таһымнаах исписэлиис буолан, сөҕүмэр кылааттарын киллэрэллэр. Дэлэҕэ “биһиги – мучинецтарбыт!” дэһиэхтэрэ дуо.

                                Ийэ  оҕото  Маппый       

 Чэ бээ, саас-сааһынан.

—Бэрт дьадаҥытык,  кыаммат кыһалҕатын,  эрэйи-муҥу көрөн үөскээбитим. Аҕам, холкуос биригэдьиирэ, 1942  сыллаахха  мин  11 ыйдаахпар ыалдьан  өлөөхтөөбүт. Ийэбит барахсан, туруу үлэһит буолан,  сэрии сылларыгар икки хараҥаны ыпсаран хотонтон тахсыбакка умса-төннө түһэрин быыһыгар,  7 оҕотун сүтэрэн, биһиги түөрдү онон-манан үлбүйэн, үссэннэрэн тыыннаах тутан хаалаахтаатаҕа,— 80-наах кырдьаҕас ийэтин Боккуойа – Прасковья Иннокентьевна туһунан харааста ахтарын долгуйбакка эрэ истибэккин. 1941-1942  сылларга Баатара сиригэр  Өргөннөөххө 50 туруу

үлэһитэ сэриигэ барбыт “Сталинец” холкуоска 60-ча киһи хоргуйан өлөр. Боккуойа ыксаан оҕолорунуун  Тыһаҕас өлбүт диэн сиргэ  “Үүннэрии” холкуоска көһөн,  холбуу хотонноох, саах сыбахтаах балаҕаҥҥа ыалга дьукаах кыбыллар.

—Оччолорго ол быстарыкка эбии, туора айах кыбылларын сөбүлээбэт этилэр. Биһиги ийэбит барахсан кыайыгас-хотугас үлэһитин, үтүө майгылааҕын билэр буоланнар, тулаайах, итиччэ элбэх тыынньалаах киһини  туора көрбөккө, атыҥыраабакка дьукаахтастахтара. Аатырбыт артыыс Лааһар Сергучев ийэтэ-аҕата, Анастасия Варламова эбэтэ Сүөкүлэ эмээхсин, Санниковтар уонна да атын дьукаахтар өйөөн, тугу булбуттарын уос-тиис үллэстэн тыынаах ордубуппут.

Сэрии да кэнниттэн олох тупса охсубатаҕа. 5-6-лаах уолчаан  убайбынаан Петялыын сайынын окко үлэлэһэр, ийэбитигэр хотоҥҥо көмөлөһөр, ньирэй аһатыһар, ынах хомуйсар буолан барбыппыт. Кыһынын ыалбыт оҕонньордуун  мас мастаан көмүлүөк оһохпутун оттортон ордубат этибит. Иһим сиспэр хам сыстан куртаҕым аһыйарын, аччыктыыр муҥун билэн улааппытым. Оо, ийэм, ийэбит барахсан, мэлдьитин ичигэс тыынынан ириэрэн, сылаас ытыһынан имэрийэн, сымнаҕас муннунан сыллаан, ымманыйа таптаан, сүбэлээн-такайан, биһиги туспутугар тугун да харыстаабакка ситэрэ-оҥоро сатыыра, олоххо тардыһыыбытын, санаабытын күүһүрдэрэ. Онон биһиги, уолаттара, ийэбитин таптыырбыт бэрт буолан, илин-кэлин түһэн, тугу кыайарбытынан, төһө кыалларынан көмөлөһө сатыырбыт. Ийэбит эрэйдээх үөрээхтээтэҕинэ, хайҕаатаҕына, убайым биһигиттэн ордук дьоллоох ким да суох курдуга!

Барахсаммыт, сайынын ыамын быыһыгар Байбаалап өтөҕүттэн  көстөн ордук сиргэ  Өргөннөөххө кутуу чэй, бурдук, саахар сыыһа  көрдөһө-умналаһа  бараахтыыр буолара. Убайбынаан Петялыын ийэбитин суохтаан-ахтан, кэтэһэн да биэрээхтиирбит.  “Ама, биһиги ийэбититтэн ордук эйэҕэс, аламаҕай ийэ баар буолуо дуо” дии саныырбыт. Ордук мин буорайаахтыырым. Кэмниэ кэнэҕэс, киэһээлик, илин хатыҥнар быыстарынан үрүҥ былаата кылбаҥнаан, ыксаан сүүрэ-хаама былаастаан иһэрин көрдөхпүтүнэ, оҕочоон сүрэхпит чуораанныы чугдаара тэбэрэ, күөххэ саҥа үктэммит ньирэйдэр курдук: “Ийээ, ийээ!” – чаҥкынаһан утары ойуоккалыырбыт.

Тыыл, үлэ бэтэрээнэ Парасковья Иннокентьевна 40-тан  тахса сыл ыанньыксыттаан, сэрии кэнниттэн  1947 сыллаахха  “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта.  1956  сыллаахха Москваҕа  Бүтүн Сойуустааҕы норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин быыстапкатыгар  кыттар чиэстэммитэ.  97  сааһыгар диэри чугас дьонун, оҕолорун, сиэннэрин араҥаччылаан, нус-хас дьоллоохтук олорон, 2002 сыллаахха  Орто дойдуттан букатыннаахтык барбыта.

Самнархай балаҕантан – ырай дойдута  “Артекка”

     Ийэтэ Боккуойа хотонугар көмөлөһүннэрээри Маппыйы   7 сааһыгар оскуолаҕа биэрбэтэҕэ.  Инньэ гынан, 9-таах уол хойутаан, Өргөннөөх оскуолатыгар “ 0” кылааска үөрэнэ киирбитэ. Бастаан мөлтөһүөр курдук үөрэнэн иһэн өрө тардынан, начаалынай оскуоланы олох да “туйгунунан” бүтэрбитэ. И.Сталин төбөлөөх кырааматанан наҕараадаламмыта. Салгыы Сыымах оскуолатыгар 5-с кылааһы наар  “5”-нэн бүтэрэн, пиэнньэр Матвей Мучин саха оҕолоруттан биир бастакынан  1955 сыллаахха  Бүтүн Сойуустааҕы  пиэнньэр лааҕырыгар  “Артекка” 40 хонук сынньаммыта. Дьэ, киһи сөҕөр, итэҕэйиэ да суох курдук күлүмэх ситиһии, кыайыы диэтэҕиҥ! Саах сыбахтаах, сыһыары хотонноох, муус түннүктээх, буор муосталаах самнархай балаҕантан, дулҕа, үрэх быыһыттан  ырай сиригэр Хара муора кытылыгар, Сэбиэскэй Сойуус оҕолорун остуоруйа дойдуларыгар “Артекка” тиийэн хаалар.

—Муораҕа сөтүөлээн, ас минньигэһин аһаан абыраммытым, — элбэҕи, саҥаны билэн-көрөн, сүүрэн-көтөн, үгүс доҕоттордонон-атастарданан өй-санаа, билии-көрүү өртүнэн сэргэхсийбит, эт-хаан өртүнэн эрчимирбит оҕо сааһын дьоллоох күннэрин санаан, Матвей Васильевич мүчүҥнээн ылар. 1957сыллаахха Төҥүлү орто оскуолатын  соҕотоҕун “Үрүҥ көмүс” мэтээлинэн бүтэрбит , “Оскуола – производство – үрдүк үөрэх” хомсомуол ыҥырыытын өйөөн, бэйэтэ ыҥырыы таһааран төрөөбүт эйгэтигэр – тыа сиригэр үлэлээбит хоодуот хомсомуол  Магадааннааҕы пединституту ситиһиилээхтик бүтэрэн, учуутал идэлэммит эрчимнээх эдэр киһи, спортсмен, хайыһарга успуорт маастарыгар хандьыдаат Мтавей Мучин үүнүү-сайдыы,  олох күүрээннээх суолугар бигэтик, эрчимнээхтик хардыылыыр.

                            Сайдыы  суола – үөрэххэ!

Эдэр исписэлиис М.В.Мучин  1970 сылтан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа  Ф.К.Попов аатынан Сыымах аҕыс кылаастаах оскуолатыгар икки сыл дириэктэрдиир.  1971 сыллаахха Федор Попов төрөөбүтэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр дакылаат суруйан аахпытын умнубат.  1972  сылтан  Павловскай орто оскуолатыгар аҕыс сыл дириэктэрдээбит кэмэ чахчы да, педагог быһыытынан буһан-хатан, табыллан үлэлээбит сыллара этэ.

—Үөрэх чааһыгар солбуйааччыбынаан, новатор-учуутал Раиса Яковлевна Антоновалыын методическай үлэни күүскэ туруорбуппут. Уопут быһыытынан Уопсастыбаннас сэбиэтин тэрийэммит,  “оскуола – дьиэ кэргэн – уопсастыбаннас” ситиминэн үөрэх, иитии үлэтигэр  нэһилиэк актыыба, уопсастыбаннаһа, сопхуос салалтатын бэрэстэбиитэллэрэ 14 түөлбэнэн (зуонанан) хайдан төрөппүттэр быһаччы кыттар буолбуттара. Түөлбэлэр үлэлэрин учууталлар салайаллара. Уопсастыбаннас сэбиэтин үлэтин мин, оскуола дириэктэрэ сүрүннүүрүм. Онон оскуола Ленин аатынан сопхуос киинэ – Нөөрүктээйи нэһилиэгин эргийэр киининэн буолбута. Бу үлэбитинэн өрөспүүбүлүкэҕэ бастаабыппыт. Маннык дьаһаныыбыт уопут быһыытынан тарҕатыллыбыта, практическай сэминээрдэр, мунньахтар ыытыллыбыттара. Бэл, аатырбыт педагог С.А.Сухомлинскай бэйэтинэн кэлэн билсэн барбыта. Мин 1975 сыллаахха Доннааҕы Ростов куоракка,  1976 сыллаахха Саратов куоракка  РСФСР Үөрэҕин министиэристибэтинэн ыытыллыбыт кэмпириэнсийэлэргэ үлэбит уопутунан дакылаат аахпытым,— Матвей Васильевичтыын  “иккис тыыммыт”  киирэн, өссө аһыллан кэпсэтэбит. – Оччолорго, 1975 сыллаахха, биир үтүө күн ССКП Үөһээ Бүлүүтээҕи  райкомун I сэкирэтээрэ Михаил Ефимович Николаев, онто суох иллэҥэ суох үлэлээх  киһи, сыал-сорук оҥостон  өрүһү туораан, анаан-минээн кэлэн, методическай кэбиньиэппитин көрөн, үлэбит ис хоһоонун, сыалын-соругун лаппыйан билсиһэн улаханнык соһуппута. Үөһээ Бүлүүгэ Алексеев Михаил Андреевич  физмат оскуолатын үлэтин өйүүрүн истэрбит. Кэлин, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ да буолан баран, оскуола олоҕун, үөрэх-иитии бырассыаһыгар туох саҥа киирбитин, олохтонорун  мэлдьи интэриэһиргиирэ. Көр, Михаил Ефимович оччоттон саха  норуотун инники кэскилэ үөрэхтээһиҥҥэ сытарын  өтө көрбүтэ миигин  сөхтөрбүтэ, салыннарбыта,— диэн билиҥҥээҥҥэ диэри бэккиһиир. Оттон  баартыйа райкомун  бастакы сэкирэтээрэ  Михаил Ефимович Николаев эт мэйиитин мөлүйүөнүнэн сурааһыннарыттан бииригэр  “Мучин Матвей Васильевич” диэн суруйан онуоха-маныаха  диэри хаппахчытыгар хатаан кэбистэҕэ.

1982 сыллаахха Мэҥэ Хаҥаласка Ленин аатынан сопхуос парткомун сэкирэтээринэн үлэлии сылдьыбыт эдэр киһини Дьылҕа Хаана  Амыр өрүс үрдүгэр Хабаровскай куоракка тириэрдэр.

—Матвей Мучин Мэҥэттэн, Гаврил Никифоров Уус Алдантан, Руслан Иванов Сунтаартан, мин Чурапчыттан Хабаровскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуолаҕа биир хоско олорон үөрэнэрбитигэр, Матвей Мучин биһиги лиидэрбит этэ,— диэн астына ахтар доҕоро, уһун кэмҥэ  Чурапчы улууһун баһылыгынан  үлэлээбит Иннокентий Николаевич Аммосов. – Билиитинэн-көрүүтүнэн, эргиччи сайдыытынан, күүстээх спортсмен буоларынан миигин сөхтөрөрө. Кыахпыт, эрчиммит таспытынан чаалыйа сылдьар уолаттар аан дойду, ССРС да ис-тас балаһыанньаларын ырытыһыы, мөккүһүү  бөҕө буоларбыт. Аны 50-ча сылынан Сахабыт сирэ балысханнык сайдар  суолларын анаарарбыт, ханна, туох үлэһит буоларбытын, баҕа санаабытын үллэстэрбит. Матвей: “Мин сөбүлүүр бэлитиичэскэй дьоруойум  Джон Кеннеди саҥа суолу тэлэргэ билии эрэ наада, билиини баһылыах тустаахпыт. Ол кэннэ уопсастыбаҕа туһалыах кэриҥнээхпит диэн этиитин биһириибин.

Сотору мин дойдубар Мэҥэ сиригэр тимир суол тигинээн кэлиэҕэ, БАМ ыллыктара тус хоту салалыннылар. Уопсайынан, аныгы ыччат сайдыыга стратегическай суолталаах бырамыысыланнас араас салааларыгар идэлэри баһылаан, сыстан үлэлиэхтээх.  Онон, уолаттаар, ыччаты үөрэттэриэхпит, ыччат үөрэниэ этэ!” — диэн оччоттон сыал-сорук туруорунара, барыбытын угуйара.

Ректордары кытта сүбэ-соргу суолун тутуһан

Хабаровскайдааҕы ВПШ үөрэнээччитэ Матвей Мучин ити этиитин олоҕун суола оҥостубута. Саха ыччата бүтүн аан дойдуну тилийэ үөрэнэн аныгы үйэ үрдүк технологиятын, сыыппарабай сайдыы ситимин идэлэрин баһылыырыгар үөрэх-билии саҥа суолларын тэлэн, бары табыгастаах усулуобуйаны, кыаҕы үөскэппитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е.Николаев, били 70-с сылларга ССКП райкомун I сэкирэтээрэ  эрдэҕинэ, Мэҥэ Хаҥалас Павловскай оскуолатыгар тиийэн мэйиитин сурааһыныгар хатаабыт Матвей Васильевич Мучины кэмэ, чааһа кэлэн, ороон таһааран, инники хардыы, сайдыы, барҕарыы дьуолкалаах суолунан буолар үөрэхтээх, үрдүк таһымнаах  каадырдары бэлэмнээһин сүдү эппиэттээх дьыалатын чопчу итэҕэйбитэ.

1992 сыллаахха СӨ бырабыыталыстыбатын иһинэн тэриллибит, ханна да, хайа да дойду салалтатын тиһигэр толкуйданылла, олохтоно илик, атылыыта суох  РФ, КГТ дойдуларыгар, кыраныысса таһыгар үрдүк үөрэх кыһаларыгар каадырдары бэлэмнээһин киинэ ыччаты үөрэтэрэр кэскиллээх суолу тутуспута. Саҥа структура бэйэтин уопутугар “буһан”, үөрүйэхтэнэн ситэриллэн,  силигин ситэн испитэ.    Матвей Васильевич Мучин  1999  сыллаахха СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы – СӨ бэрэсидьиэнигэр  Билгэлээһиҥҥэ, каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ, аттарыыга  департамент бэрэссэдээтэлинэн бигэргэтиллибитэ.

—90-с сыллардаахха өрөспүүбүлүкэ 10 тыһыынча нэһилиэнньэтигэр тиксэр үрдүк үөрэхтээх дьоммут ахсаанынан Арассыыйаҕа 45-50-с миэстэҕэ сылдьар этибит. Онон үөрэх боппуруоһун күүскэ туруоруу түмүгэр, 2002 сыллаахха, 10 сыл буолан баран, Москва, Санкт-Петербург, Татарстан, Тюмень уобалаһын кэннилэриттэн 5-с миэстэҕэ тахсыбыппыт. Ол биһиги бэрэсидьиэммит  Михаил Ефимович Николаев көҕүлээбит, ыыппыт бэлиитикэтэ сөптөөҕүн  көрдөрбүтэ.  2002 сыллаахха уопсайа 350 үрдүк үөрэх кыһатыгар  228 араас идэҕэ  4500 оҕону үөрэттэрбиппит, — ити үлүгэрдээх баһырхай сыыппаралары киһи итэҕэйиэ да суох курдук.  Дойду иһинэн, таһынан 350 үөрэх кыһаларын кытта хайдах барытын ситэн, дьаһанан, быһаарсан испиттэрин туоһулаһабын.

—Олох киһиргээбэккэ этэбин: департамены  салайбыт кэмнэрбэр итиччэлээх ситиһии төрүтүнэн Арассыыйа ВУЗтарын ректордарын кытта доҕордуу сыһыаны, истиҥ сибээһи олохтообутум буолар. Наар дуоһунас, боротокуол, кумааҕы дьыалабыай тылынан буолбакка, киһилии көҥүллүк, истиҥник кэпсэтиһэн, боротокуолунай мэрэпэрийээтийэлэргэ хаайтарбакка чугасаһыстахха, судаарыстыбаннай да суолталаах боппуруоһу быһаарарга арыый судургу буолар. Оччолорго тус сыаллаах (целевой) миэстэни, дьиҥинэн, учуонай сэбиэттэр бэйэлэрэ  быһаараллара. Оттон быһаарар дьонунан ректордар буолаллара. Элбэх ректордары үчүгэйдик билэбин,  табаарыстарым диэххэ наада. Ол да иһин, сылга 800-тэн тахсалыы Арассыыйа бүддьүөтүнэн үбүлэнэр  тус сыаллаах миэстэни ылары ситиһэрим.

Өскөтүн сэбиэскэй кэмҥэ МГУ-га Саха сириттэн сылга 1-2 оҕо үөрэнэ киирэр буоллаҕына, 1998 сыллаахха  45 оҕо үөрэнэ киирбитэ. Тэҥнээн көрөр буоллахха, Башкортостантан 28, Татарстантан 11, Удмуртияттан 15 оҕо  туттарсыбыттара. Бауман аатынан үрдүкү техническэй университеты  1993  сылтан 240-тан тахса оҕо үөрэнэн бүтэрдэ.  2002 сыллаахха Бауманкаҕа  киллэрбит эрэнэр, саҥалыы киэҥ толкуйдаах үөрэнээччим Григорьев Евгений Николаевич Дьокуускай куорат мэригэр хандьыдаатынан турбутуттан үөрэбин, ситиһиини баҕарабын. Оттон МГУ ректора Виктор Антонович Садовничай, Бауман аатынан үрдүкү техническэй университет ректора Игорь Борисович Федоров  биһиги Сахабыт сиригэр илиилэрин мэлдьи утары уунар истиҥ доҕотторбут буолаллар. Итинник киин ВУЗтар, Сибиир, Уһук Илин универститеттарын ректордарын ааттаталыы  туруохха сөп,— Матвей Васильевич кэпсээнин истэ олорон,  Арассыыйа, аан дойду ити үлүгэрдээх чөмчөкөлөрүн кытта быһаарсарга, доҕордоһорго тэҥ таһымнаах култуура, билии-көрүү, анаарар толкуй наадата өйдөнүллэр. Убай киһим кылгас кыргыылаах өй-мэйии хаата кылбаа маҥан төбөтүн имэрийэн ылыахпын баҕарталаатым.

Департамент хара тэриллиэҕиттэн, бэйэбит испитигэр хаайтаран хаалбакка, кыах баарынан өрөспүүбүлүкэ тас өртүгэр, омук сирдэригэр оҕолору үөрэттэрэр сорук туруоруллубута.

—1992 сыллаахха Алма-Атаҕа  Казахстан бэрэсидьиэнэ Назарбаев  тэрийбит Менеджмент, экэниэмикэ уонна билгэлээһин институтугар сылдьыбытым. Манна английскай тылынан үөрэнэллэр. Ректорынан Чанг Ян Бэнг анаммыт этэ. Кинини көрсөммүн омук сиригэр оҕолору үөрэтии боппуруостарынан элбэҕи кэпсэппиппит. Онно Назарбаев 90-c сылларга 2000 кэриҥэ казах оҕолорун омук сирдэригэр үөрэттэрэ ыыппытын истэн сөхпүтүм. Казах омук аан дойду таһымынан сайдыытын түстүүр ол бэлиитикэтин чаҕылхай көстүүтүнэн, күн бүгүн АХШ саҥа бэрэсидьиэнэ Байден Боротокуолун начаалынньыгынан казах кыыһа анаммыта буолар,— Матвей Васильевич бу туһаайыынан кэпсиирэ элбэх. – Бэрт соторунан КГТ дойдуларын, кыраныысса таһыгар Англия, АХШ, Германия, Турция, Кытай судаарыстыбаларын үөрэхтэрин кыһатын кытта  дьыалабыай сибээстэри олохтообуппут итиэннэ ыччаппытын омук  дойдуларыгар үөрэттэриини саҕалаабыппыт. 1992 сылтан сүрдээх элбэх оҕону  кытай тылын үөрэттэрэ Хабаровскайга, Благовещенскайга, Москваҕа, Санкт-Петербурга  ыыпыппыт. Оччолорго Кытайы кытта сыһыаммыт сайдыахтааҕын билэр буолан, каадырдары эрдэттэн бэлэмниир соругу туруоруммуппут.

Бастакы бэрэсидьиэн М.Е.Николаев  бастакы ыйааҕын доруобуйа харыстабылыгар таһаарбыта. Бу салаа туругун, таһымын  өрө тардыы саҥалыы кыаҕырдыы боппуруостарыгар үгүс тэрээһиннэр, дьүүллэһиилэр саҕаламмыттара. Мэдиссиинэ киинэ, үгүс тутуу ыытыллыбыта. Департамент бэрэссэдээтэлэ Матвей Мучин көҕүлээһининэн Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр  аан бастаан Арассыыйа Федерациятын Доруобуйа харыстабылын, Үөрэх министиэристибэлэрин  көһө сылдьар кэллиэгийэлэрэ Дьокуускай куоракка ыытыллыбыта.

—Батсакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев  саҥа үйэ ситиһиилэрин төрүтүнэн буолар  наука бары хайысхаларыгар каадырдары иитэн таһаарыы сыалын-соругун халбаҥнаабаттык туруорбута. Мэдиссиинэ салаатын ыллахха, сайдыы кэскилин учуоттаан,  Департамент нөҥүө Санкт-Петербурдааҕы байыаннай  мэдиссиинэ академиятыгар, Москваҕа улахан институттарга, тас дойдуларга элбэх дьону үөрэттэрэн, улахан учуонайдары, исписэлиистэри бэлэмнээтибит. Ол курдук М.М. Винокуров, М.И.Томскай, Г.А.Палшин, Е.С.Кылбанова, В.Г.Игнатьев, А.А.Донская курдук  мэдиссиинэ билимин дуоктардара, элбэх наука хандьыдааттара үүнэн таҕыстылар,— М.В.Мучин киэн тутта ааттаталыыр.

—Матвей Васильевич үтүөтэ-өҥөтө, сабыдыала улахан. Оччолорго бэйэтинэн миэстэтигэр тиийэн Онкокилииникэ салайааччыларыныын көрсөн, Саха сирин оҕолоро хайдах үөрэнэллэрин интэриэһиргиирэ.Мин саамай сөҕөрүм диэн, Матвей Васильевич бэйэтин үлэтин, эбээһинэһин быһыытынан эрэ буолбакка, аҕалыы сыһыаннаах кыһаллара. Ыччат туһугар, каадырдары бэлэмнээһиҥҥэ улахан сыратын биэрбитэ. Бырайыаспытын төлөөһүҥҥэ, научнай салайааччылары кытта быһаарсыыга  кыһаллара. Үөрэммит оҕолор  дойдуларыгар эргиллэн, күүс-көмө буолалларыгар эрэнэрэ, итэҕэйэрэ,— СӨ үтүөлээх бырааһа, өрөспүүбүлүкэ онкологтарын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, мэдиссиинэ билимин хандьыдаата Феодосия Гаврильевна Иванова  Департамент тэрийэн үөрэттэрбит каадырдарын аатыттан  махтал тылларын тириэрдэр.

Кырдьык да оннук, 90-с сыллартан өрөспүүбүлүкэбит норуотун хаһаайыстыбатын бары салааларыгар, олох бары эйгэтигэр, судаарыстыбаннай сулууспаҕа олоҕу инники хамсатар кыахтаах, саҥалыы көрүүлээх төһөлөөх исписэлиистэр иитиллэн тахсыбыттара буолуой! Бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев: “XXI үйэ дириҥ билиилээх, эргиччи сайдыылаах, үлэлиир дьоҕурдаах, үрдүк култууралаах интэлигиэн дьон үйэлэрэ”,— диэн эрдэттэн өтө көрүүлэммитэ  мээнэҕэ  буолбатах.

Бастайааннай  брэстэбиитэл       

Сэбиэскэй кэмҥэ хомуньуус баартыйа олох-үлэ, өй-санаа кыһатыгар эллээн булгуруйбат, сынтарыйбат гына буһаран-хатаран таһаарар оскуолатыгар көнө сүрүннээхтик иитиллибит Матвей Мучин дойдум, норуотум туһа диэн  эрэнэр, итэҕэйэр салалтата ханна дьаһайбыт миэстэтигэр дьулурҕатык ылсан үлэлээбитинэн-хамсаабытынан барар. 2002 сыллаахха СӨ бэрэсидьиэнин ыйааҕынан Санкт-Петербург куоракка Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн ананар.

Матвей Васильевич бастайааннай бэрэстэбиитэлинэн айымньылаахтык үлэлээбит сылларыгар Санкт-Петербург Петровскай уокуругун уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин олохтоохторун, уопсастыбаннастарын икки ардыларыгар доҕордуу сибээһи, ыкса бииргэ үлэлээһини сайыннарарга үгүһү-элбэҕи оҥорбута. Сахатын сирин киэҥ интэриэһин учуоттаан, Арассыыйа Хотугу киинин  модун научнай-тиэхиньиичэскэй, култуурунай кыаҕын көдьүүстээхтик туһанарга дьаныардаахтык бииргэ үлэлэспитэ.

—2002 сыллаахха күһүн  Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн аан бастакынан Пискаревскай кылабыыһаҕа Ленинград куораты көмүскээһиҥҥэ дьоруойдуу охтубут Саха сирин буойуннарын сырдык ааттарын үйэтитэн Мэҥэ бэлиэни – обелиск туруорбуппут. Итини сэргэ Красный Бор, Любань дэриэбинэлэргэ, Ленинград уобалаһын Синявскай үрдэлигэр буойуннар ааттара суруллубут мемориальнай билиитэлэри туруорбуппут. Сыллата, Улуу Кыайыы бырааһынньыгын көрсө бэтэрээннэр бөлөхтөрүн Новгородскай уобалас Старай Русса куоратын таһыгар Ильмень күөлгэ дьоруойдуу охтубут биир дойдулаахтарбыт пааматынньыктарыгар венок, сибэкки уурдара, сүгүрүйтэрэ илдьэ сылдьарбыт,—Матвей Васильевич ахтан-санаан ылар.

М.В.Мучин үлэтин, олоҕун бу кэрдиис кэмин туһунан анаан-минээн очерка, кинигэ суруйуохха сөп. Бастайааннай бэрэстэбиитэл быһыытынан үрдүк таһаарыылаах, көдьүүстээх үлэтин билинэн, үрдүктүк сыаналаан  Санкт-Петербург икки  губернатора, билигин РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ В.И.Матвиенко,  В.А.Яковлев  махтал, эҕэрдэ  суруктара туоһулуур. Матвей Васильевич Санкт-Петербург куорат Петровскай уокуругун бочуоттаах олохтооҕунан буолар.

Олорон кэлбит олохпутун туора сотон, уһун  соннонуохпут суоҕа…

Сайдыылаах, инники олохпут түөрэҥнээбэт түөрэҕин түһэрбит, уодаһыннаах 90-с сыллар саҥаларыгар  сүдүкэннээх уларытыылары киллэрбит  историческай докумуоннары ылыммыт, номоххо киирбит  XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, Үрдүкү Сэбиэт Президиумун чилиэнэ, сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ М.В.Мучин бүгүҥҥү күн арҕаһыттан оччотооҕу, 30 сыл анараа өртүнээҕи  өй-санаа, уопсастыба, олох тутула төрдүттэн уларыйар будулҕаннаах кэмнэрин  анааран, хом санаатын үллэстэр:

—Отучча сыллааҕыта ылыммыт докумуоннарбытын, бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев оччотооҕу ыар кэмнэргэ  Сахатын сирин, дьонун-норуотун эстии-быстыы суолуттан быыһаабыт, туруктаах олоххо үктэннэрбит муударай бэлиитикэтин сэҥээрбэт курдук буоллулар. Устуоруйаны токурутан көрүү тахсаары гынна диэн сэрэхэдийэбин. Биһиги бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев Арассыыйаҕа даҕаны саамай уһуннук үлэлээбит бэрт аҕыйах ахсааннаах губернатордар ортолоругар киирсэр биир улахан аптарытыаттаах лиидэринэн буолар. Маны биир эрэ холобурунан быһаарабын: кини СӨ бэрэсидьиэнэ, РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин  бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Госдуума дьокутаата буола сылдьан Эмиэрикэ икки бэрэсидьиэнин Джордж Буш-Старшайы, Билл Клинтоны, Париж мэрин, кэлин Франция бэрэсидьиэнин  Жак Ширагы, Япония императора Ахикитаны, Швеция хоруолун Карл Густав XVI, Израиль бэрэсидьиэнэ Вейкзеккери, Монголия хас да бэрэсидьиэнин, ол иһигэр Пунсалмагийн Очирбаты, Япония икки премьер-миниистирин Кендо Обутаны, Ясухиро Накасоны, Канада премьер-миниистирэ Жак Кретьени, Исландия уонна Финляндия бэрэсидьиэннэрин Олафур Гриммсоны, Матти Ахтисаараны, Вьетнам, Филиппин бэрэсидьиэннэрин Нгуен Мит Чены, хотун Глорио Арройлоны, Соҕуруу Кэриэйэ бэрэсидьиэнэ Ким Ен Саны, Кытай икки улуу салайааччытын Цзян-Цзэмини, Ху-Цзин-Таны көрсүтэлээбитэ. Нью-Йорка ХНТ парламеныгар, Делигэ Индия парламеныгар, Страссбурга Европа парламеныгар тыл эппитэ.

Онон биһиги, сахалар, киэн туттуохпутун наада. Ааспыт кэммитин, устуоруйабытын умнан кэбиһэрбит табыллыбат, ытыктыах кэриҥнээхпит. Билиҥҥи күнтэн уруккуну наһаа түһэрэн, итэҕэһи була сатаан улахан туһаны ылыахпыт суоҕа.

                                    Туомтуу  тардан    

Бэйэтэ сонньуйан ыларынан, аҥардас бүддьүөт хамнаһыгар үрүлүйэ-харылыйа үлэлээн,  хайа да ханаалынан “күлүктээх экэниэмикэ”   үбүгэр-харчытыгар умньамматах буолан, бу өйдөөтөҕүнэ, “тутан көрөрө” туга да суох эбит. Саатар массыыналамматах даҕаны, бэл, куоракка даача да тэриммэтэх. Ол эрээри ыраас суобаһынан, сырдык санаанан салайтаран уһун буруону унаарытан баччаҕа олорон кэлбитин дьолунан ааҕынар. Кини дьоло – үлэтигэр, иэримэ дьиэтигэр, аатын ааттатар ыччат дьонугар.

СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, “Доҕордоһуу”, В.Н.Татищев “Аҕа дойдуга өҥөтүн иһин” уордьаннар кавалердара, Санкт-Петербург Петровскайдааҕы Наука уонна искусство академиятын М.В.Ломоносов аатынан бириэмийэтин лауреата, Академия дьиҥнээх чилиэнэ, П.Ф.Лесгафт  аатынан бириэмийэ лауреата, Ригатааҕы авиационнай университет, Герцен аатынан Арассыыйатааҕы педагогическай университет бочуоттаах дуоктардара, Ураллааҕы Юридическай академия Учуонай сэбиэтин бочуоттаах чилиэнэ, А.Е.Кулаковскай аатынан СӨ судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун, Баатара, Төҥүлү, Нөөрүктээйи нэһилиэктэрин, Санкт-Петербург куорат Петровскай уокуругун бочуоттаах олохтооҕо Матвей Васильевич Мучин төһө да 80-с хаарын санныгар түһэрэн ууллардар, санаата сэмэй, толкуйа мындыр:

—Киһи бэйэтин сааһын, кыаҕын билиниэн наада. Ол иһин 80 саас кэнниттэн, кырдьаҕас киһи быһыытынан, сэмэйдик, көнөтүк, көрсүөтүк сылдьыахха наада диибин. Дьон этэллэр: эдэр дьон күөрэгэй чыычаах курдук сарсыарда ырыалаахтар. Оттон кырдьаҕас да дьон эмиэ, күөрэгэй курдук, киэһээтин ырыалаах буолуохтарын сөп. Онон санааны түһэрэр табыллыбат. Кырдьаҕас киһи быһыытынан онно-манна орооспокко, сэмэйдик сылдьар-олорор толкуйдаахпын. Билигин олох атын кэм кэллэ. Ыччат билиҥҥи кэми таба өйдөөн, дьаһанан, инникигэ дьулуһан олоруон, сылдьыан наада.

Түгэнинэн туһанан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин  “Хотугу Сулус” уордьанын кавалера, ытыктабыллаах Матвей Васильевич Мучины бүгүн төрөөбүт күнүнэн  “Саха сирэ” хаһыат ааҕааччыларын аатыттан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит!”    

Иван Ксенофонтов-Силиги,

СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ,  суруналыыстыкаҕа

В.В.Никифоров-Күлүмнүүр аатынан судаарыстыбаннай

бириэмийэ лауреата, Мэҥэ Хаҥалас улууһун бочуоттаах

гражданина.