Олохтоох салайыы туһунан сокуон барылын тула кэпсэттилэр

Элбэх киһи этэр: норуот бэйэбит талбыт киһибит баһылык буолуохтаах диэн. Олохтоох салайыныы биһиэхэ 01.01.2003 с. эрэ киирбитэ, улуус баһылыгын 2002 с. бүтэһигэр, оттон нэһилиэктэр баһылыктарын 2005 с. быыбардыыр буолбуппут. Биһиги атын субъектары, холобура, Татарстаны холобур оҥостобут. Татарстаҥҥа быһаччы бүттүүн быыбар хаһан даҕаны суох этэ. Кинилэр урут-уруккуттан дьокутааттары талан кэллилэр. Кинилэр схемалара өссө уустук. Нэһилиэк баһылыгын нэһилиэк дьокутааттарын иһиттэн талаллар. Онтон талыллыбыт баһылык киирэн оройуон Сэбиэтин дьокутаата буолар, нэһилиэктэн өссө биир киһи кэлэн эбиллэр. Онон оройуон Сэбиэттэрэ үөскүүллэр, дьэ, онно талыллыбыт дьонтон эрэ оройуон баһылыгын талаллар. Ол иһин Татарстаҥҥа хайдыһыы, айдаан суох, бары сайдыыга күүскэ үлэлииллэр, кыһалҕаларын уопсай сүбэнэн быһаараллар. Сайдыыларын биир төрдө ити – сомоҕолоһуу.

Бу туһунан Ньурбаҕа Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев уонна СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ Игорь Николаев көрсүһүүгэ кэпсээтилэр.

Маны сиһилии Геннадий АНТОНОВ, Огни Нюрбы хаһыат (https://xn--90adptbcs3gya.xn--p1ai/olohtooh-salajyy-tu%D2%BBunan-sokuon-barylyn-tula-kepsettiler/) суруналыыһа суруйбутун ааҕыҥ https://огнинюрбы.рф/olohtooh-salajyy-tu%D2%BBunan-sokuon-barylyn-tula-kepsettiler/

Ил Түмэн пресс-сулууспата

@iltumen
www.iltumen.ru

Олохтоох салайыы туһунан сокуон барылын тула кэпсэттилэр

Алтынньы 29 к. улуус дьаһалтатыгар Ил Түмэн олохтоох салайыныы боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьевы уонна СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ Игорь Николаевы кытта көрсүһүү буолла. Улуус МТ баһылыктара, бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттара, тэрилтэлэр салайааччылара, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Кэпсэтиини улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Нюргуяна Михайлова иилээн-саҕалаан ыытта. Бу иннинэ В.М.Прокопьев уонна И.И.Николаев Сунтаарга эмиэ маннык дьону көрсөн, ирэ-хоро кэпсэтэн кэлбиттэр эбит.

Владимир Михайлович уонна Игорь Игнатьевич «СӨ-гэр олохтоох салайыныы туһунан» өрөспүүбүкэ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан сокуон бырайыагын, СӨ Конституциятыгар киирэр уларыйыылар тустарынан киэҥ ис хоһоонноох аһаҕас, бары-баарынан иһитиннэриилэрэ, ыйытыктарга хоруйдара истилиннэ. Кэпсэтиигэ улуус Сүбэтин дьокутаата Петр Осипов, Түмүк нэһилиэгин Сэбиэтин дьокутаата Иван Григорьев, уопсастыбанньык Бигэ Өрөкүй Бааһынай кытыннылар. Түмүккэ маннык кэпсэтиилэри куусталарынан ыытар наадата этилиннэ, манна хоруйдаан Владимир Прокопьев ахсынньыга кэлэ сылдьыахтарын эттэ.

Иһитиннэриилэртэн сүрүн түгэннэрин ойуччу тутан билиһиннэрдэххэ:

«Конституцияҕа киирбит уларыйыыларга сөп түбэһиннэрэн олохтоох салайыныы уорганнара 60-тан тахса боломуочуйаны сүгүөхтэрин сөп. Ити элбэҕэ бэрт буолан барыта суруллубакка, Конституцияҕа туһааннаах уларытыы киирдэ. Федеральнай сокуон регионнар көрүүлэригэр биэрдэ. «О проекте закона РС (Я) «О внесении изменений в статью 13 Закона РС(Я) «О местном самоуправлении в РС (Я)» сокуонун барылынан нэһилиэк таһымыгар — 35, улуус таһымыгар 42 боломуочуйа ылылынна. Ол эрээри бу бүтэһиктээх буолбатах, федеральнай сокуон ыйыытынан 01.01.2027 с. диэри ити боломуочуйа чааһын барытын регионнар бэйэлэрэ киллэриэхтээхтэр.

Боломуочуйаларга барыта биир халыып буолбакка, улуустар, нэһилиэктэр уратыларын (бөдөҥ бырамыысыланнай улуустардааҕар аҕыйах нэһилиэнньэлээх улуустар кыахтара кырата биллэр) учуоттанна. Ол иһин «адреснай боломуочуйаны» судаарыстыба бэйэтэ ыраах, кыра улуустарга сүгүөн сөп. Билигин анаалыс бара турар, элбэх ааҕыы, суоттааһын оҥоһуллар. Бу сокуон сүрүн уратытынан хас биирдии боломуочуйа хайаан даҕаны үптээх-харчылаах бэриллиэхтээх. Урукку өттүгэр оннук суоҕа, хонтуруоллуур уорганнар МТ баһылыктарын үбүлэммэтэх эбэтэр бэриллибэтэх боломуочуйаны ирдииллэрэ, ол туолбатаҕар МТ баһылыктарын буруйга-сэмэҕэ тардаллара кистэл буолбатах.

Билигин хонтуруоллуур уорганнар сыл аайы кэлэн бэрэбиэркэлиир буоллахтарына, былааннаах бэрэбиэркэ 2 сылга биирдэ буолар. Бу эмиэ олохтоох салайыныы уорганнара үлэлииллэригэр сөптөөх, көдьүүстээх хамсаныы.

Саҥа сокуон барылын биир көдьүүстээх өрүтэ – бэрэстэбиитэллээх уорганнар дьокутааттарын боломуочуйаларын лаппа кэҥэтэр. Өскөтүн бу күҥҥэ диэри нэһилиэк дьокутааттара сүрүннээн бүддьүөтү бигэргэтэн кэлбит курдук буоллахтарына, аны нэһилиэк, улуус салалтатын быһаарыыга дьокутааттар оруоллара улаатар. Устааптарыгар уларытыы киллэрэн, баһылык солбуйааччылара, тэрилтэлэр салайааччылара ананыыларыгар дьокутааттар сөбүлэһиннэриилэрин ааһар буолуохтара. Ити былаас салаалара бэйэ-бэйэтин хонтуруоллаһалларыгар уонна былаас хайа эмэ өттүгэр кэлтэйбэккэ биир тэҥ буоларыгар сөптөөх хардыы.

Биир улахан уларыйыы нэһилиэк, улуус баһылыктарын таларга сыһыаннаах. Федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, 4 барыйаантан талан субъект бэйэтэ быһаарыахтаах. Ил Түмэн дьокутааттара 2022 сылтан элбэхтэ сүбэлэһэн, араас таһымҥа дойду субъектарын, тас дойдулар уопуттарын үөрэттилэр, араас быраактыканы көрдүлэр. Саха сиригэр хайата ордук буолуоҕун сыныйан үөрэтэн, нэһилиэк таһымыгар куонкуруһунан баһылыктары быһаарары сөптөөҕүнэн талбыттар. МТ Устаабыгар хамыыһыйаҕа хас киһи, хайдах быһыылаахтык киирэрин (нэһилиэнньэттэн эбэтэр нэһилиэк дьокутааттарыттан, манна хамыыһыйа аҥарын улуус баһылыга быһаарар), нэһилиэк баһылыгар туох ирдэбил турарын быһааран суруллуохтаах. Сүрүн ирдэбилэ – баһылыкка туруоруллар киһи сууттамматах уонна үлэлиир кыахтаах (дееспособнай) буолуохтаах. Хамыыһыйа баҕалаах дьонтон сайабылыанньаларын тутан көрөн, нэһилиэк Сэбиэтин көрүүтүгэр киллэрдэҕинэ дьокутааттар куоластаан быһаараллар.

Улуус баһылыгар сыһыаннаан, Ил Түмэн дьокутааттара 3-с барыйааны талан киллэрбиттэр. Ол эбэтэр Ил Дархан киллэрбит рекомендациятынан улуус Сэбиэтин дьокутааттара талаллар. Улус баһылыгар кандидатуралары РФ Госдуматыгар ааспыт улахан бэлитиичэскэй баартыйалар, СӨ муниципальнай тэриллиилэрин Ассоциацията, СӨ МТ баһылыктарын Сэбиэтэ, СӨ Уопсастыбаннай палатата киллэрэллэр. Бу киирбит этиилэри түмэн, Ил Дархан тэрийбит хамыыһыйата (каадыр боппуруоһунан дьарыктаммыт, билэр-көрөр, өрөспүүбүлүкэ уонна улуус таһымыгар үлэлээбит дьон киириэхтэрин сөп — бу механизма атын сокуоҥҥа суруллуоҕа) быһааран, Ил Дархаҥҥа хас даҕаны кандидатураны киллэрэр. Ил Дархан онтон талан улуус Сэбиэтин көрүүтүгэр киллэрдэҕинэ, дьокутааттар куоластаан быһаараллар. Өскөтүн улуус Сэбиэтин дьокутааттара ылымматахтарына, кини дьокутааттар көрүүлэригэр атын кандидатуралары киллэрэр.

Үлэлиир кыаҕа суох салайааччыны нэһилиэк уонна улуус Сэбиэттэрин дьокутааттара ууратар туһунан боппуруоһу туруоруохтарын сөп. Урут маннык кыаллыбат этэ, арай баһылык буруй оҥорон киниэхэ холуобунай дьыала көбүтүлүннэҕинэ эбэтэр суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытар диэри улаханнык ыарыйдаҕына эрэ тохтотуллуон сөбө.

Нэһилиэк эбэтэр улуус Сэбиэтин дьокутааттарын 3 гыммыт 2-тэ баһылыгы ууратарга куоластаан тохтотуохтарын сөп. Ол эрээри чуолаан улуус баһылыгын үлэтиттэн тохтоторго Ил Дархан сөбүлэҥэ эрэйиллэр, эбэтэр Ил Дархан бэйэтэ дьокутааттарга баһылыгы ууратарга этии киллэриэн сөп. Ону улуус Сэбиэтин дьокутаттара өйүө суохтарын эмиэ сөп. Маннык балаһыанньа ситэриилээх уонна бэрэстэбиитэллээх былаастар бэйэ-бэйэлэрин хонтуруоллаһыыларын хааччыйар туһугар киллэриллэр.

Элбэх киһи этэр: норуот бэйэбит талбыт киһибит баһылык буолуохтаах диэн. Олохтоох салайыныы биһиэхэ 01.01.2003 с. эрэ киирбитэ, улуус баһылыгын 2002 с. бүтэһигэр, оттон нэһилиэктэр баһылыктарын 2005 с. быыбардыыр буолбуппут. Биһиги атын субъектары, холобура, Татарстаны холобур оҥостобут. Татарстаҥҥа быһаччы бүттүүн быыбар хаһан даҕаны суох этэ. Кинилэр урут-уруккуттан дьокутааттары талан кэллилэр. Кинилэр схемалара өссө уустук. Нэһилиэк баһылыгын нэһилиэк дьокутааттарын иһиттэн талаллар. Онтон талыллыбыт баһылык киирэн оройуон Сэбиэтин дьокутаата буолар, нэһилиэктэн өссө биир киһи кэлэн эбиллэр. Онон оройуон Сэбиэттэрэ үөскүүллэр, дьэ, онно талыллыбыт дьонтон эрэ оройуон баһылыгын талаллар. Ол иһин Татарстаҥҥа хайдыһыы, айдаан суох, бары сайдыыга күүскэ үлэлииллэр, кыһалҕаларын уопсай сүбэнэн быһаараллар. Сайдыыларын биир төрдө ити – сомоҕолоһуу.

Саҥа сокуон барылынан улуус баһылыга муниципальнай сулууспалаах эрэ буолбакка, судаарыстыбаннай сулууспалаах буолуон сөп диэн нуорма киирдэ. Онон кини статуһа лаппа үрдүүр. Оччоҕо улууска баар территориальнай судаарыстыбаннай уорганнары дьаһайар, сүрүннүүр бырааптанар. Ол иһин биһиги маннык суолу ньыманы талыахтаахпыт.

Сонуннары киэҥник тарҕатар сириэстибэлэртэн истэргит буолуо: чугастааҕы сылларга Уһук Илини, Арктиканы сайыннарарга улахан үлэ барыахтаах. «Дальний Восток – приоритет России в 21 веке» дииллэр. Саха сиригэр элбэх баараҕай бырайыактар олоххо киириэхтэрэ, онно үлэлии дьон бөҕө кэлиэ. Ол иһин дойдубут, дьоммут-сэргэбит көмүскэллээх буоларын туһугар эрдэттэн тэринэн-бэринэн, сөптөөх сокуоннары ылынан үлэлии сатыыбыт».

Оттон дьон хайдах санаалааҕый? Мунньах кэнниттэн кинилэртэн санааларын үллэстэллэригэр көрдөстүм. Түмүк нэһилиэгин Сэбиэтин дьокутаата Иван Григорьев: Ил Түмэн дьокутаата Владимир Прокопьев уонна СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ Игорь Николаев кэлэн быһааран биэрбиттэрэ отой сөптөөх дии саныыбын. Мунньахтан улаханнык астынан таҕыстым.

Боростуой норуот буккулларбыт-тэккиллэрбит элбэх, ким эрэ биһиги диэкки буолбут үчүгэйдик саҥарда да, барытыгар сөбүлэһэ олоробут, сокуону билбэппит. Бүгүҥҥү кэпсэтииттэн өйдөөтөхпүнэ, ити киллэрэр сокуоннарын туһунан утарсааччылар букатын атыны этэллэр, булкуйаллар эбит. Араас омук бөҕө кэлэн эрэр, гражданствоны ылаллар, онно билиҥҥи курдук олордохпутуна ханнык баҕарар омук кэлэн биһигини салайан барыан сөп эбит. Эрдэттэн, 10-20 сылы инникилээн көрөн, ити курдук сокуоннары ылыналлара сөп.

Аны үөрэххэ сыһыаннаан, оҕону 9 эрэ кылааһынан бүтэрэллэр уонна салгыы харчы төлөөн үөрэттэриэхтэрэ диэн суруйуулар бааллара. Оннук буолбатах, урут сокуоҥҥа оҕо 9 кылаас кэнниттэн баран үөрэниэн сөп диэн суох эбит, ити туһунан сокуоҥҥа киллэрэллэрэ сөп. Билигин көрдөхпүнэ, 9 кылаас кэнниттэн оҕо үксэ орто анал үөрэххэ барар курдук. Биир баҕа санаам – сокуоҥҥа оҕо быраабын эрэ буолбакка, оҕо эбээһинэстэрин туһунан күүскэ киллэриэхтэрин наада. Билигин оҕону үлэҕэ үөрэтэр даҕаны хааччахтаах курдук.

Ити мунньахха эппитим курдук, кэлэн куусталарынан мунньан быһаараллара, кэпсииллэрэ буоллар, норуот өйдүө этэ. Ити айдаарар дьон барытын таҥнарытын түүйэллэрин өйдөөбөппүн. Урут П.Ойуунускайы, М.Аммосовы, И.Бараховы, Ст. Васильевы уо.д.а. уган биэрбиттэрин курдук, эмиэ салайааччыларбытын уган биэрээри олоробут быһыылаах. Дойдубут салайааччыларын тэҥҥэ кэпсэтэр, туруулаһар киһибитин итинник гыналлара сыыһа дии саныыбын, боростуой киһи быһыытынан. Мин Айсен Сергеевиһы сыыһа дьаһанара буолуо дии санаабаппын, кини биһигини уган биэрэн, биһигинэн кирилиэстэнэн тахсан барбыт киһи буолбатах. Биһиги инникибитин, оҕолорбут, сиэннэрбит кэскиллэрин саныахтаахпыт.

Бэйэм нэһилиэк Сэбиэтигэр 7 ыҥырыыга дьокутааттаан кэллим. Дьокутаакка дьону туруорарга сыһыан уларыйыан, дьокутааттарга ирдэбил күүһүрүөн наада. Кинилэри дьон итэҕэйэн талан, кинилэр нөҥүө былааска кыттыһар, салайсар буоллаҕа».

Чуукаар уонна Малдьаҕар нэһилиэктэриттэн улуус Сүбэтин дьокутаата Владимир Моисеев: «Олох сөптөөҕү этэллэр, кэпсииллэр. СӨ Конституциятыгар уларыйыылар киирбиттэрин сөптөөҕүнэн ааҕабын. Бу уустук кэмҥэ Ил Дархаммыт тула түмсэн, нэһилиэкпитин, улууспутун, дойдубутун сайыннарабыт диир буоллахпытына, бары бииргэ тутуһан үлэлиэхпитин наада. Оччоҕо эрэ кыайыылаах буолуохпут. Ити эппиттэрин курдук, куусталарынан сылдьан кэпсииллэрэ буоллар өссө үчүгэй буолуо этэ. Дьон-сэргэ буккуллара элбэх, ол эрээри кэм-кэрдии ааһан, ити этиллибит сыыйа олоххо киирэн бардаҕына өйдүөхтэрэ дии саныыбын».

Геннадий АНТОНОВ

«Огни Нюрбы» хаһыаттан