Айылҕа дьиктитэ тугу түстүүрүй? Саһарбыт сэбирдэх түспэккэ турара…

Аар айылҕа ураты көстүүлэрэ мэлдьи интэриэһи, ардыгар дьиксиниини да үөскэтэллэр. Ол ордук күн-дьыл, үүнээйи сэдэх көстүүтүгэр бэлиэтэнэр. Күһүммүт уһаан, сылаас туран баран, тымныыбыт дьэ түһүөхчэ буолла. Ол эрээри, үгүс киһини мастар сэбирдэхтэрин, көмнөхтөрүн түһэрэ иликтэрэ дьиксиннэрэр. Социальнай ситимнэринэн дьэ маннык көстүү соччото суохха эбэтэр тымныы кыһын буоларыгар диэн билгэлээччилэр эмиэ бааллар.

Бу ураты көстүү элбэх ыйытыыны үөскэтэр: тоҕо аныаха диэри сэбирдэхтэр түспэккэ туралларый (сорох сиринэн оннооҕор күөҕүнэн хаалбыттар бааллар) уонна ол үүнээйилэргэ, окко-­маска хайдах сабыдыаллыан сөбүй? Бу ыйытыыларга толору эппиэттэри ылаары, биология билимин хандьыдаата, Арассыыйа Наукаларын академиятын Сибиирдээҕи салаатын Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун ыстаарсай научнай үлэһитэ Василий Нохсоров быһааран биэрэригэр көрдөстүбүт.

– Бастатан туран, үүнээйи маннык көстүүтэ туох даҕаны аномалия буолбатаҕын бэлиэтиир тоҕоостоох. Сэбирдэхтэр түспэккэ тураллара тулалыыр эйгэҕэ туох даҕаны куһаҕаны оҥорбот. Кэнники сылларга күһүммүт уһаан, сылаас күн-­дьыл турар буолла. Мастар, талахтар айылҕаларынан күһүн буоларыгар эрдэттэн бэлэмнэнэн бараллар. От ыйын бүтүүтэ, атырдьах ыйын саҕаланыыта кыстыкка бэлэмнэнэллэр. Күн кылгааһына саҕаланна, температура түстэ даҕаны, үүнээйилэр эмиэ уларыйыыларын саҕалыыллар. Холобур, кыһын утуйар кыыл-­сүөл курдук, кинилэр эмиэ утуйууга бараллар. Бастакы бэлэмнэниилэригэр, бэйэлэрин истэриттэн ууларын суох гыналлар, ол иһин хагдарыйан, нус-­хас буолан, кууран бараллар. Оттон тоҕо сэбирдэх түспэтэ диэҥҥэ эппиэттиир буоллахха, бу күһүн наһаа уһуннук нуорматтан үрдүк температурата турбута сэбирдэх түһэр процеһыгар сабыдыаллаата. Фотосинтезкэ эппиэттиир хлорофилл диэн эттик тымныыга ыһыллан хаалар, оччоҕо үүнээйи өҥүн уларытар. Биһиги от-­мас хагдарыйбытын «көмүс күһүн» диибит дии, онтубут каротиноид диэн эттик тахсарыттан үөскүүр. Үүнээйи физиологиятынан дьарыктанар дьон итини туох даҕаны буортуну оҥорбот диэн сыаналыыбыт. Күүстээх тыал түстэҕинэ, ити барыта түһүөхтээх. Аныгыскы сылга саҥа сэбирдэхтэр син биир тахсыахтара. Аны үнүгэстэн саас буолла даҕаны саҥа сэбирдэх тахсан кэлэр. Бу уларыйыылар, мэлдьи көстүбэттэр да буоллар, үүнээйилэр кыһыны ситиһиилээхтик туоруулларыгар олус суолталаахтар. Онон сэбирдэх түспэтэҕэ үүнээйигэ улахан хоромньуну таһаарбат.

Хата ол оннугар, хаар чарааһа, өлгөмнүк түспэккэ, сири халыҥнык саппакка турара сиргэ үүнэр мэлдьи күөх үүнээйилэргэ
соччото суохтук сабыдыаллыан сөп. Саас хаар ууллан уута сиргэ-­дойдуга халыйдаҕына, от-­мас өлгөм үүнүүлээх буолар. Хаар сылааһы тутар уратытынан үүнээйилэр силистэрин, уктарын харыстыыр. Төһөнөн халыҥ хаар саба бүрүйэр даҕаны, оччонон кинилэргэ ордук.

Түмүктээн эттэххэ, быйыл мас сэбирдэҕин түһэрбэтэҕэ ураты көстүү эрээри, туох даҕаны кутталы үөскэппэт. Ол эрээри, кыстыкка киириигэ хаар аҕыйаҕа, аанньа түһэ илигэ дьиксиннэриэн сөп. Күн-­дьыл усулуобуйатыгар уларыйыылары кэтээн көрүү уонна үүнээйилэри тымныыттан харыстааһын тиийбэтиттэн тахсыан сөптөөх содулларга бэлэмнэнии улахан суолталаах.