5 сыл – айылҕа харыстабылыгар. Хайдах саҕаламмытай?

2018 сыллаахха АЛРОСА салалтата тулалыыр эйгэни харыс­тааһын уонна экологияҕа куттал суох буолуутун салаатыгар биир кэлим сыһыаны олохтоору хампаанньа бары структуратын подразделениеларын экологтарын түмпүтэ. Ол курдук, биэс сыл анараа өттүгэр Экология киинэ экология боппуруостарыгар уонна хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын кытары үлэҕэ кылаабынай инженери солбуйааччы – АЛРОСА кылаабынай эколога Полина Анисимова салайааччылаах Экология киинэ тэриллибитэ.

Бачча кылгас кэм иһигэр Экология киинин 30-тан тахса үлэһититтэн турар кэлэктиибэ АЛРОСА эбийиэктэрэ үлэлиир сирдэригэр экологияҕа куттал суох буолуутун уонна тулалыыр эйгэ харыстабылын боппуруостарыгар биир кэлим сыһыаны олох­тоото. Экология киинэ киэҥ хабаан­наах чинчийиилэри ыытарга, флораны уонна фаунаны үөрэтэргэ учуонайдар өйөбүллэрин ылар, уу ресурсаларын толорор дьаһаллары, салгыҥҥа буортулаах эттиктэри аҕы­йатыы үлэтин уо.д.а. ыытар. Ону таһынан, Киин кэлэктиибэ экологияны тупсарыы боппуруостарыгар уопсастыба болҕомтотун тардарга, үүнэр көлүөнэни төрөөбүт кыраайы үөрэтиигэ сыһыарарга, экология кыһалҕаларыгар, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа кыттыһыннарарга хайысхаламмыт социальнай-экология аахсыйаларын уонна дьаһаллары тиһигин быспакка ыытар.

АЛРОСА экологтара тугунан дьарыктаналларый?

2022 сыллаахха АЛРОСА Арассыыйа WWF бэлэмнээбит экологияҕа эппиэтинэс эйгэтигэр Арассыыйа хайа хостуур уонна металлургия хампаанньаларын рейтинигэр биэс инники иһээччигэ киирбитэ. Тулалыыр эйгэ компоненнарыгар дьайыы уонна оҥорон таһаарыы экология өттүнэн таһымынан, АЛРОСА тулалыыр эйгэни харыс­тааһын хаачыстыбатынан бастакы уонна үһүс миэстэлэри ылбыта.
Маннык түмүктэри ситиһэргэ мэхэньии­сими оҥоруу уонна үтүмэн үлэни ыытыы эрэ буолбакка, ону таһынан ылыллыбыт таһымы тута сылдьыахха наада.
Экология киинин структуратыгар араас бөлөхтөр отделларга холбоһоллор. Ол эбэтэр, АЛРОСА экологтара оҥорон таһаарар тэрилтэ экологияҕа эппиэтинэһин үлэтин бары хайысхатын хабаллар.

Хайысхалары сиһилии ырытан көрдөххө

Оҥорон таһаарыы айылҕаҕа буортутун аҕыйатыы.

АЛРОСА үлэлиир сиригэр айылҕа эйгэтин киэҥ хабаан­наахтык чинчийии сыл аайы ыытыллар: уу, түгэх дьапталҕа, кырыс уонна салгын боруобаларын ылыы, тыаһы-ууһу, вибрацияны, электромагнитнай сардаҥаны, радиологияны кэтээн көрүү. Чинчийиилэр түмүктэрэ алмааһы хостуур хампаанньалар айылҕаҕа хоромньуларын кыччатан, үлэлэрин сүрүннүүргэ көмөлөһөллөр.
Салгын хаачыстыбатын хонтуруоллааһын хампаанньа бырамыысыланнай былаһааккаларыгар барытыгар ыытыллар.

Учуонайдары кытары үлэ

Экологтар хас эмэ сыллар тухары балыктары үөскэтэр үлэнэн дьарыктаналлар. Ол түмүгэр сыл аайы Бүлүү, Өлүөнэ өрүстэргэ, Бүлүүтээҕи водохранилищеҕа, Тимир-Күндэ күөллэргэ Сибиир хатыыһа, чыыр, ма­­йаҕас, күндүөбэй уонна быраҥаатта курдук күндү балыктар ли­чииҥкэлэрэ уонна ыамалара ыытыллаллар. Уопсайа, 21 мөлүйүөнтэн ордук ыама уонна төрүөх ууга ыытылынна.

Учуонайдар өйөбүллэрэ

2022 сылга учуонайдар, АЛРОСА өйөбүлүнэн, ойуур баһаар­дара Саха сирин экология­тыгар дьайыыларын чинчийиини саҕалаабыттара. Бастакы түһүмэх түмүктэммитэ. Чинчийиилэр Хаҥалас, Нам, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Бүлүү, Ньурба, Сунтаар, Дьааҥы, Мииринэй улуустарын сирдэригэр-уоттарыгар ыытыллыбыттара. Ылыллыбыт чахчылар баһаар кэнниттэн ойуур аныгы туругун ойуулааһыҥҥа, куруҥҥа уонна баһаар барбыт сирдэригэр ойууру чөлүгэр түһэрэргэ ­этиилэри уонна сүбэлэри-амалары киллэрэргэ, ону таһынан, сир-уот бэйэтэ чөлүгэр түһэр кыахтарын сабаҕалыырга көмөлөһүөхтэрэ.
2016 сылтан АЛРОСА хотугу кыыл табаны харыстыырга уонна мониториҥҥа өйөбүлү оҥорор. Онно бу кэм устата 14 мөлү­йүөнтэн тахса солкуобай­даах сууманы ыытта. Хотугу кыыл таба көһөр кэмигэр уонна Үөһээ Муҥкунан быстах кэмҥэ ааһарыгар, датчиктар мониториннарын көрдөрүүтүнэн тырааныспар сылдьарыгар «чуумпуруу чааһа» биллэриллэр – массыыналар тахсаллара бобуллар.
Ону таһынан, 2022 сылга АЛРОСА өйөбүлүнэн орнитологтар көтөр уйан көрүҥүн – алтан харах хааһы харыстыыр үлэлэри саҕалаабыттара. Бу көтөрдөр хампаанньа бырамыысыланнай эбийиэктэрин оройуоннарыгар уйаланаллар.

Экологияҕа аналлаах сырдатыы үлэтэ

2019 сыллаахха Экология киинин салалтатын көҕүлээһининэн, төрүт норуоттар тылларыгар аналлаах «Өбүгэлэрбит тыллара» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи көрүү-куонкурус буолбута. Манна Саха сирин 16 нэһилиэнньэлээх пуунуттан 800-тэн тахса кыт­тааччы бэйэтин холонон көрбүтэ.
Экологтар биэс сыл устата Сунтаар, Ньурба, Үөһээ Бүлүү уонна Бүлүү улуустарын үөрэнээччилэригэр «Айылҕаны харыс­таа» социальнай-экологическай аахсы­йаны үстэ ыыппыттара. Оҕолору айылҕаны харыс­тыырга иитэргэ анаан оскуола чаастара ыытыллаллар уонна экологтар, үгэс курдук, үөрэнээччилэри кытары Өлүөнэ кытылларыгар субуотунньуктууллар.
2020 сыллаахха кэлэк­тиип остуору­йалары суруйарга «Колодец сказок» оҕо литературнай, уус-уран куонкуруһун быра­йыагын олоххо киллэрбитэ. Арассыыйаттан уонна омук дойдуларыттан 300-чэ кэриҥэ оҕо бэйэтин айымньытын киллэрбитэ. Онтон 50 остуоруйа нууччалыы, сахалыы уонна эбэҥки тылларынан тахсыбыт «Колодец сказок» хомуурунньукка киллэриллибитэ. Икки сылынан бу быра­йыак «Күлүүс тыл» диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы VI уопсастыбаннай куонкурус «Социальнай эппиэтинэстээх биисинэс» анал номинациятыгар кыайбыта. Куонкуруһу Омуктар дьыалаларыгар федеральнай ааҕыныстыба «Судаарыстыбаннай национальнай бэ­­лиитикэни олоххо киллэрии» диэн РФ судаарыстыбаннай бырагырааматын олоххо киллэрии чэрчитинэн ыытар. 2023 сыл буолаары турдаҕына, хомуурунньук матыыптарынан эмиэ итинник ааттаах мультфильм уһуллубута. Мультипликационнай киинэ, эмиэ кинигэ курдук, нууччалыы, сахалыы уонна эбэҥки тылынан оҥоһуллубута.
Экология киинэ 2022 сыллаах­ха Дьокуускайга «Айар уус» Хотугу сир норуот­тарын оҥоһуктарыгар дьаарбаҥка-быыстапканы тэрийбитэ. Саха сирин киин куоратын саамай киэҥ была­һаакката – «Куруһаала» омук култууратын харыс­тааччылары уонна илдьэ сылдьааччылары түмпүтэ. Бу тэрээһин Норуот ускуустубатын уонна Арассыыйа норуоттарын материальнайа суох култуурунай нэһилиэстибэлэрин сылыгар анаммыта. Быыстапка сүрүн соруга – Саха сирин төрүт норуоттарын үгэстэрин харыс­тааһын уонна са­­йыннарыы, кэлэктииптэр айар үлэлэрин өйөөһүн, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун айар дьоҕурдарын сайыннарыы, быыстапка кыттыылаахтарын кытары үөрүйэҕи ­атастаһыы.
Ону таһынан, АЛРОСА өйөбүлүнэн сыл аайы «Зеленая Россия» Арассыыйатааҕы уопсай экологическай хамсааһын чэрчитинэн, эдэр экологтар «Зеленые пионеры Якутии» өрөспүүбүлүкэтээҕи сүлүөттэрэ ыытыллар.

АЛРОСА пресс-сулууспатын матырыйаалынан.