50 сылы уҥуордаан-2

“Саха сирэ” хаһыат сэтинньитээҕи “Кыһа” сыһыарыытыгар 1970-1973 сылларга Чурапчы улууһун Мугудай оскуолатыгар үөрэҕин саҥа бүтэрбит, ыраах Кубаньтан нуучча тылын, литэрэтиирэтин учуутала кэлэн үлэлээбитин, лоп курдук 50 сыл устата учууталларын туһунан тугу даҕаны истибэккэ сылдьыбыттарын, быйыл электроннай буостанан сибээстэһэн, киниэхэ анаабыт ахтыыларын бэчээттээн турабыт.

Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр бу биэс уонча сыл анараа өттүгэр Саха сиригэр кэлэн үлэлээбит педагогу,  билигин Кубаннааҕы судаарыстыбаннай университет хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, бэрэпиэссэр В.П. Абрамовы кытта интервьюбутун таһаарабыт.

“Саха сирэ ханна баарын да билбэтим”

– Валерий Петрович, бука, мин эрэ буолбакка, үгүс ааҕааччы сэҥээриэхтээх ыйытыыта – сылаас дойдуга төрөөбүт, улааппыт эдэр учуутал Саха сирин дэриэбинэтигэр хайдах тиийэн хааллыҥ?

– Кубаннааҕы судаарыстыбаннай университеты (оччолорго Педагогическай институт) бүтэрэн баран, Саха сиригэр барарга быһаарыммытым. Саха АССР Үөрэҕириигэ министиэристибэтигэр Саха сиригэр учууталлыы барыахпын баҕарарым туһунан биллэрбитим. Министиэристибэ салаатын начаалынньыга (билигин аатын умнубуппун) миигин ыҥыртаран ылан: “Мугудай оскуолатыгар үлэлии барыаҥ этэ дуо?” – диэн ыйыппыта. Мин оччолорго Саха сирэ ханна баарын да билбэппин эрээри, сөбүлэстим. Эдэр исписэлиис быһыытынан Мугудай оскуолатыгар тиийдим, кыбартыыра көрдүлэр, сыыйа олохсуйан бардым. Үөрэхтэн ураты мас-муус бэлэмниирбит, балыктыырбыт, бултуурбут.

Учуутал быһыытынан үлэм Мугудай орто оскуолатыттан саҕаламмыта. Учууталлары, үөрэнээччилэри кытта истиҥ сыһыаны олохтообутум. Саха сирин оҕолоруттан элбэххэ үөрэммитим, преподаватель быһыытынан үгүс уопуту иҥэриммитим. Ол эбэтэр идэбэр билиим таһынан учуутал уонна үөрэнээччи икки ардынааҕы сыһыаны олохтуурум ирдэнэрэ. Бу барыта мин олохпор, үлэбин салҕыырбар улаханнык туһалаабыта. Хайдах? Саха сириттэн кэлэн баран маҥнай Краснодар университетыгар, салгыы нуучча тылын омук тылын быһыытынан үөрэтэр хаапыдыраҕа үлэлээбитим, көстөрүн курдук, барыта утум-ситим ыпсан испитэ. Онтон А.С. Пушкин аатынан (Москва к.) Нуучча тылын институтугар аспирантураҕа киирэн, семантикаҕа диссертациябын көмүскээбитим. Күн бүгүн дуоктар, бэрэпиэссэр, академик быһыытынан семантическай, лингвистическэй чинчийиилэринэн дьарыктанабын. Аан дойду 25 тылыгар тылбаастаммыт элбэх кинигэлэрдээхпин, ыстатыйалардаахпын. Миэхэ манна үтэйэр, өрө тахсар күүһүнэн, тирэҕинэн чопчу Мугудай орто оскуолата, ытыктабыллаах үөрэнээччилэрим буолбуттара. Үөрэппит оҕолорбун, учууталлары өрүү истиҥник, махталынан ахтабын.

Оччотооҕу тыа сирин оскуолата

– Сахалыы эйгэлээх оскуолаҕа үлэлиириҥ төһө уустук этэй?

– Оҕолор сахалыы кэпсэтэллэрэ. Нуучча, саха тылын тэҥнээн көрөр түгэн ирдэннэҕинэ оҕолор бэйэлэрэ тылбаастыыллара, үөрүүнэн көмөлөһөллөрө, туох эмэ өйдөммөтөҕүнэ ыйытарым. Кинилэр ыраахтан, Краснодарскай кыраайтан кэлбит учууталга көмөлөөхтөрүн бэркэ өйдүүллэрэ. Нуучча тылын, литэрэтиирэтин уруоктарыгар, халыыптан туораан ураты, кинигэҕэ суруллубатах, бэйэм уруоктарбын ыытарга дьулуһарым.

– Сахалыы тыллары үөрэппитиҥ дуо?

– Тыраахтар сыарҕатыгар олорсон, кэлэктиип улахан кылаас оҕолорун кытта тыаҕа тахсан мас мастыырбыт. Манна учууталлар, оҕолор бары сахалыы кэпсэтэллэрэ. Мин эмиэ сыыйа саамай сүрүн туттуллар тыллары үөрэтэн испитим.

– Валерий Петрович, Саха сирин тыатыгар мас мастыыр, муус ылар ирдэнэр диэн эрдэттэн билэр этиҥ дуо?

– Суох буоллаҕа, бу миэхэ “култуурунай шок” этэ. Оскуоланы маһынан оттоллорун, ууланар инниттэн кыһынын муус хаһаанар ирдэнэрин, ону буочукаҕа уулларан иһэллэрин көрөн соһуйбутум. Ол эрээри, бэрт түргэнник үөрэммитим. Эдэр, көхтөөх этим, саалааҕым, иллэҥ кэммэр бултуурум, учууталлары, үөрэнээччилэри кытта элбэхтик алтыһарым.

Чурапчы – Абый

– Оччо үчүгэйдик, таһаарыылаахтык үлэлии сылдьан туох төрүөтүнэн Мугудай оскуолатыттан уурайарга санаммыккыный?

– Саха сиринээҕи Үөрэх министиэристибэтэ Абый улууһун Дружина оскуолатыгар дириэктэринэн үлэлииргэ этии киллэрбитэ. Бу төһө да ыраах Полярнай эргимтэҕэ сытар бөһүөлэк буоллар, сөбүлэспитим. Оччолорго даҕаны учуутал, оскуола дириэктэрэ тиийбэт этэ. Сөмөлүөтүнэн эрэ тиийиллэр сир, усулуобуйата арыый атын этэ. Мугудай орто оскуолатыгар номнуо бастакы уопуту иҥэриммит эдэр киһи үлэлээн барбытым.

– Билигин үлэлээбит оскуолаларгын кытта сибээскин тутаҕын дуу?

– Соторутааҕыта “Русский язык: “горячие точки” и “зоны безопасности” диэн кинигэм тахсыбыта. Манна Мугудай оскуолатын учууталларын кытта түспүт хаартыскабын киллэрбитим. Бу кинигэни Мугудай оскуолатын учууталлара көрүөхтэрин баҕарбытым, ким тиксэриэн сөбүн көрдөөбүтүм. Саха сириттэн РУДН-ҥа аспирант кыыс үөрэнэрин истэн, билимҥэ салайааччытын нөҥүө, тиэрдэригэр көрдөспүтүм. Сотору кэминэн Мугудай оскуолатын бибилэтиэкэрэ кинигэбин туппуттарын, кэлэктиибинэн аахпыттарын туһунан электроннай буостаҕа суруйбута.

Абый оскуолатын кытта билиҥҥитэ сибээһим суох. Тыллар хайдах сайдалларын, киһи уонна лингвистика сыһыанын туһунан биир кинигэм мөлүйүөн кэриҥэ ахсаанынан тахсыбыта. Бу кинигэбин ыытыахпын сөп этэ да, хомойуох иһин, ол эҥээртэн кими да кытта сибээһим суох.

– Мугудайдарга ыыппыт кинигэҕэр “Чопчу Саха сиригэр булт абылаҥар ылларбыта” диэн ахтыбыттар этэ. Төһө булчуккунуй?

– Улаханнык үлүһүйбүт балыксыт, булчут диэн этэр арыый уустук буолуо (күлэр). Ол гынан баран, булка-алка чахчы сыстыбытым. Муус аннынан балыкка сэлиэнньэ барыта тахсара, бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөһөллөрө, бу уопсай балык этэ, бары үллэстэллэрэ. Маннык балыктааһыны аан маҥнай көрбүтүм. Тымныы буолан балык тута тоҥон иһэрэ, куулларга хаалаан, бүтүн куулунан үллэстэрбит. Билигин Бастакы ханаалга маннык балыктааһыны көрдөрдөхтөрүнэ, тус бэйэбинэн кыттыбытым диэн үөрэбин.  Онтон Дружинаҕа үлэлиир сылларбар куобахтыырым, куруппааскылыырым, балыктыырым. Балыкка, булка бу курдук сыстыбытым, умнуллубат үтүө өйдөбүл буолан олоҕум тухары хааллаҕа. Билигин Кубаҥҥа тиийэн бултуубун.

Мугудай оскуолатыгар үс аҥаар сыл, Дружинаҕа балтараа сыл үлэлээбитим. Салгыы Краснодарга, Москваҕа көспүтүм, уопсайынан, араас дойдуларынан сылдьан лиэксийэлэри ааҕабын. Москваҕа тиийдэхпинэ биир идэлээхтэрим “Ну, наш якут приехал” дэһэллэр, Саха сиригэр үлэлээбиппин, биир идэлээхтэрим, үөрэнээччилэрим туһунан күн бүгүҥҥэ диэри үтүө тылынан ахтарбын билэллэр.

– Биирдэ эмэ Саха сиригэр кэлэн барыаххын баҕарбатаҕыҥ дуо?

– Биллэн турар, оннук баҕа санаа билигин даҕаны баар. Олохтоох университекка үлэлиир биир идэлээхтэрбэр кэнгириэс, кэмпириэнсийэ ыытылыннаҕына ыҥы­раарыҥ диэн эппитим. Ол гынан баран, бириэмэтэ табыллыбакка хаалар, эрдэттэн бэлэмнэнэр ирдэнэр. Мугудай оскуолатын үөрэнээччилэригэр аныгы психолингвистика, мэйии хах араҥата хайдах үлэлиирин туһунан, о.д.а. тиэмэлэргэ лиэксийэ ааҕыахпын, тэйиччиттэн даҕаны тэрээһиннэргэ кыттыахпын сөп.

Учуутал дьиэ кэргэҥҥэ, оскуолаҕа, университекка иитиллэр

– Билигин Арассыыйа хайа баҕарар муннугар учуутал тиийбэт. Эн санааҕар кыһалҕаны хайдах гынан быһаарыахха сөбүй?

— Дойду бэрэсидьиэнэ В.В. Путин үрдүк үөрэх кыһаларыгар педагогическай хайысхалары сайыннарар ирдэнэр диэн этэн турар. Тоҕо диэтэххэ, үөрэх дойду нацияларын, биир ситимин чөл хаалларар төрүт. Үөрэҕэ суох дойду да суоҕар тэҥнээх. Дьон сөпкө толкуйдуурун, олоҕу өйдүүрүн туһугар үлэлэһэр ирдэнэр. Бу, бастатан туран, дьиэ кэргэнтэн, оскуолаттан, салгыы үрдүк үөрэхтэн тутулуктаах. Университекка номнуо оскуоланы бүтэрбит, туох эрэ сатабылга үөрэммит оҕо кэлэн үрдүк үөрэххэ салгыы сайдар. Преподавателлэр устудьуоннары бэйэлэрэ толкуйдуу үөрэнэллэригэр сирдииллэр, мантан салгыы исписэлиистэр иитиллэн тахсаллар. Билигин биһиги төһө кыалларынан элбэх педагогу иитиэхтээхпит.

— Валерий Петрович, хоруйуҥ иһин махтал. Саха сиригэр үлэлээбит оскуолаларыҥ үөрэнээччилэрэ сэҥээрэ ааҕыахтара диэн эрэллээхпин.