700 үөрэнээччилээх оскуола 17 кыһыл көмүс мэтээли хайдах ситистэ?

Соторутааҕыта П. И. Кочнев аатынан Тулагы агротехнологическай оскуолата “Көмүс күһүн” Бүтүн Арассыыйатааҕы агропромышленнай быыстапка-дьаарбаҥкаҕа сэттэ араас аһылыгы илдьэн, сэттиэннэригэр кыһыл көмүс мэтээллээх кэллэ. Куорат таһынааҕы оскуола маннык чаҕылхай үрдүк көрдөрүүнү хайдах ситистэ?

“Оҕолор көрдөрүөхтэрэ, кэпсиэхтэрэ”

Тулагы оскуолата бу быыстапка-дьаарбаҥкаҕа былырыын индюк, бройлер этинэн кыттан, көтөрү иитии көрүҥэр уон кыһыл көмүс мэтээл оонньоммутуттан барытын тутан кэлбитэ. Быйыл бэйэлэрэ көрөр-истэр эттэриттэн (индюк, куурусса, ынах, сибиинньэ, сылгы) түөрт араас халбаһы уонна үс араас снек оҥорон илдьэн, хас көрүҥнэрин аайы кыһыл көмүс мэтээли ылан суон сураҕырдылар. Кистэлэҥэ тугун билээри анаан-минээн Тулагы оскуолатыгар тиийдибит.

Кэтэһэ түспүппүт кэннэ дириэктэри солбуйааччы үс оҕону батыһыннаран аҕалла итиэннэ: “Бу көтөрү иитиигэ, оҕуруот үүннэриитигэр саамай үлэлэһэр үөрэнээччилэр, бэйэлэрэ көрдөрүөхтэрэ, кэпсиэхтэрэ”, — диэн баран фотограф биһиккини туттаран кэбистэ. Соһуйан, ах бэрдэрэн “биир даҕаны улахан киһи барсыбат дуо?” диэн ыйыппакка да хааллым.

Хамнастаах оҕолор

Оскуолаттан тахсааппытын кытта оҕолор бэйэлэрэ кэпсээбитинэн, билиһиннэрбитинэн бардылар.

“Инкубатор сылааһа +37 кыраадыс, сиигин тутарга уулаах, барыта автоматическай. Бу куурусса сымыыттарын Екатеринбургтан аҕалбыттара. 20–26 күнүнэн тахсыахтаахтар. Салгыы брудерга икки нэдиэлэ, онтон үс нэдиэлэ курдук килиэккэҕэ туруорабыт. Килиэккэҕэ улаханнык хамсаммат буолан ыйааһыннарын түргэнник ылаллар. Хонуктарыттан көрөн анал комбикормнарынан аһатабыт.

Бу бройлер түргэнник ситэр, диетическэй эттээх. Сымыыттыыр кыахтара суох, эккэ эрэ аналлаах боруода. Биир ыйынан номнуо 3 киилэ курдук ыйааһыннанар, эккэ барарга бэлэм буолар. Этэ сертификацияны ааспыта. Мантан араас халбаһы, снек оҥоробут”, — диэн 11‑с кылаас үөрэнээччитэ, бройлерга эппиэттээх Дуся Кутугутова кэпсиир.

Салгыы иккис хотоҥҥо тиийэбит. 10‑с кылаас үөрэнээччитэ Маша Донцова маҥнай бройлердарынан дьарыктаммыт, билигин индюктары көрөр-истэр, научнай-практическай чинчийиинэн Москваҕа баран дакылаат ааҕан кэлбит. “Бу индюктар боруодалара Биг‑6. Кэтээн көрөр табылыыссалаахпын, онно көстөрүнэн, саамай табыгастааҕынан бу боруода буолар. Түргэнник улаатар, ыйааһынын ылар. Сайынын таһырдьа сылдьаллар, халлаан тымныйдаҕына хотоҥҥо киллэрэбит. Остолобуойтан хаалбыт аһы биэрэбит. Туох даҕаны химикаты, буортулаах эбии аһы туһаммаппыт, диетическэй эттээх. Биэс-алта ыйынан олоччу ситэллэр, 13–14 кг тиийэ ыйааһыннаналлар. Бройлер курдук сымыытынан бэйэбит инкубаторга таһаарабыт.

Куһу иитиинэн быйылгы сылтан дьарыктанан эрэбит. Билиҥҥитэ кэтээн көрө, чинчийэ сылдьабыт”, — диэн номнуо үһүс сылын үлэлэһэр уопуттаах Маша кэпсиир.

Үчүгэй үлэтин иһин Машаҕа оскуола хоруолук бэлэхтээбит. Бэйэтэ атыыр хоруолугу атыылаһан, элбээтиннэрэн дьиэтигэр бу хайысханан дьарыктанан эрэр эбит. Аны 10 бройлер чоппуусканы атыылаһан, дьиэ усулуобуйатыгар иитэн улаатыннарбыт.

Дойду киин куораттарынан дакылааттарга, дьаарбаҥка-быыстапкаларга, тэрээһиннэргэ сылдьан үрдүк үөрэх кыһаларын кытта билсибит. Инники идэтин тыа хаһаайыстыбатын кытта ситимниир бигэ былааннаах.

“Манна үлэлиир туох үчүгэйдээҕий? Аныгы ыччат хотоҥҥо сыстыан баҕарбат эбээт”, — диэн оҕолортон үтэн-анньан ыйыталаһан көрөбүн. Онуоха: “Сөптөөх хамнаһы аахсабыт. Сайын үрдүүр, 26–27 тыһ. буолар. Кыһын үлэ аҕыйаҕынан намтыыр”, — диэн хоруйдууллар. Оскуола оҕотугар баһаам хамнас эбээт!

Оҕолор көтөрдөрү сылы эргиччи көрөллөр-истэллэр эбит. Онон хаһыс күнүгэр Д битэмиин бэриллиэхтээҕин, ханнык комбикормунан аһыахтааҕын, этэргэ дылы, утуйа сыттахтарына даҕаны уһугуннардахха кэпсиэх курдуктар. Ол да иһин, үөрэнээччилэригэр эркин курдук эрэнэн, улахан киһи көмөтө суох бэйэлэринэн салайтараллар эбит.

Оҕону үлэнэн иитии

Оҕону үлэнэн иитии кэлиҥҥи сүүрбэччэ сылга дойду үрдүнэн тохтуу сылдьыбыт эбит буоллаҕына, Тулагы оскуолата мантан илиитин араарбатах. “Агро-оскуолалар үлэнэн иитиини умнубатахпыт. 2008 сылтан биир күн тохтообокко, биир күн сынньаммакка күн бүгүҥҥэ диэри ол кууруссаларбытын, сылгыларбытын, ынахтарбытын көрөн кэллибит. Биһиги хантан аҕаларбытыттан, дьону кытта төлөпүөнүнэн хайдах кэпсэтэрбититтэн, аэропорка тиийэн хайдах көрсөрбүтүттэн саҕалаан, халбаһы оҥоруутугар тиийэ оҕолорбутун тэбис-тэҥҥэ батыһыннара сылдьан үөрэтэбит”, — диэн оскуола дириэктэрэ Дмитрий Андросов кэпсээнин саҕалыыр.

Манна оҕо оскуола боруогун атыллыаҕыттан билэ-көрө сылдьар, сыыйа субуотунньуктарга кыттар, сайынын оҕуруот аһын эгэлгэтин олордор, көтөрү иитэр, ынаҕы, сылгыны хайдах бэрийэри көрөн, онно кыттыһан улаатар.

“Салайааччыбыт Мария Петровна сүбэтинэн ыам ыйыттан кыралаан үүннэрэн саҕалыыбыт. Лааҕыр сайын устата үс сезон үлэлиир. Биир сезоҥҥа отучча оҕо сылдьар. Сайынын бааһынаҕа олордобут, сыыс отун үргүүбүт, уу кутабыт, искибиэр сибэккитин көрөбүт-истэбит”, — диэн 10‑с кылаас үөрэнээччитэ Умсуура Иванова үлэ лааҕырын туһунан кэпсиир.

Оҕурсу, помидор, хаппыыста, хортуоппуй, биэрэс, кабачок, сүбүөкүлэ, арбуз, баклажан, күөх луук, эбиэс, о. д.а. үүннэрэллэр. Билигин 32 төбө сылгылаахтар, 17 төбө ынах сүөһүлээхтэр. 250 устуука индюгу, 1010 устуука бройлеры сымыытынан таһаарбыттар. Манна барытыгар оҕолор үлэһиттэри батыһа сылдьан үөрэнэллэрэ үгүс. Оҕуруот аһын буора хайдах буолуохтааҕыттан саҕалаан, атыыга, дьаарбаҥкаҕа тиийэ тэҥҥэ кытталлар. “Оҕолор быһаччы үлэлэһэр буолан сорох түгэннэри биһигиннээҕэр ордук билэллэр”, — диэн дириэктэр иитиллээччилэринэн киэн туттарын биллэрэр.

“Сахалар сөҕүмэр ситиһиилэрэ”

Бүтүн Арассыыйатааҕы быыстапка-дьаарбаҥканы тэрийээччилэр Тулагы оскуолатын ситиһиитин сахалар сөҕүмэр ситиһиилэрэ (якутский феномен) диэн бэлиэтээбиттэр. Баара-суоҕа 700 эрэ үөрэнээччилээх оскуола икки сыл иһигэр 17 көмүс мэтээли ылбыта урукку сылларга ханна да суох көстүү эбит.

“Биһиги ити ылбыт көмүс мэтээллэрбит ситиһиилэрин төрүөтэ судургу — оҕолорго үөрэтэрбит быһыытынан экология өттүнэн саамай ыраас, туох даҕаны эбилигэ суох эти, үүнээйини, аһылыгы, бородууксуйаны ылыы. Улахан маассабай атыыны батыспакка, оҕолорбутугар хайдах оҥоһуллуохтааҕын үөрэтэбит. Ол иһин ыраас бородууксуйаны ылабыт”, — диэн Дмитрий Васильевич быһаарар.

Халбаһыны оҥоруу

“Элбэх халбаһыны, снеги оҥорбоппут. Онон туох даҕаны эбилиги куппаппыт. Ол иһин халбаһы оҥоруутунан, атыытынан дьарыктанар бөдөҥ тэрилтэлэри кытта тэҥҥэ киирсэн инники түстүбүт, уоннуу, сэттэлии кыһыл көмүс мэтээли ыллыбыт. Бу бородууксуйаларбыт саамай уһаабыта биирдии нэдиэлэ, уоннуу күн болдьохтоохтор. Маҥнай Дьокуускайга анаалыс оҥороллор, салгыы норуоттар икки ардыларынааҕы сертификацияны ааһабыт. Онтон Москваҕа анаалыстыыллар, ол эрэ кэнниттэн дьаарбаҥкаҕа кыттар кыахтаахпыт. Холобур, былырыын анаалыстаан баран, эһиги Д битэмиини үһүс күҥҥүтүгэр биэрбиккит диэн эппиттэрэ. Оннооҕор куурусса тугунан аһаабытын аахсыбатахха, ханна турбутун (таһырдьа, килиэккэҕэ), килиэккэтэ туох тимиртэн оҥоһуллубутун кытта билэллэр. Ахсааны эккирэтээччилэр хаачыстыбалара намтыыр, биһиги ахсааны эккирэппэппит, ол оннугар сыанабыт олус үрдүк”, — диэн этэр.

Халбаһыларын дьоҕус оҥорон таһаарар сыахтарыгар бэлэмнииллэр эбит. Кыра кыамталааҕын иһин быйылгыттан Арктикатааҕы агротехнологическай университеты кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, тэриллэрин онно көһөрбүттэр. Ол оннугар АГАТУ учуонайдара оскуола үөрэнээччилэригэр мэтиэдикэҕэ уонна билимҥэ үлэлэригэр көмөлөһөр, арыаллыыр курдук кэпсэппиттэр. Бу күннэргэ АгроНТИ Бүтүн Арассыыйатааҕы күрэхтэһии модулларыгар үөрэннилэр. Манна чугас эргин сытар агро-хайысхалаах 16 оскуоланы ыҥырбыттар.

“Биһиги дойду хаһаайыттарын иитэбит”

Ити кэпсэппит үс оҕобуттан оскуола кэнниттэн ханна туттарсыахтарын баҕаралларын ыйыталаһан көрбүппэр, биирдэрэ —суруналыыстыкаҕа, иккистэрэ — мэдиссиинэҕэ, үһүс эрэ кыыс тыа хаһаайыстабатыгар, агро-хайысхаҕа сыһыаннаах идэни баһылыыр баҕалааҕын этэр.

Дириэктэртэн: “Үөрэнээччилэргит букатын атын хайысхаҕа туттарсар баҕалаахтар эбит ээ”, — диэн ыйытар, түмүк оҥорор икки ардынан ыйытабын. Онуоха бэрт холкутук: “Мин дириэктэр быһыытынан булгуччу агро-хайысханы талыахтааххыт диэн модьуйбаппыт. Биһиги эйгэни тэрийэбит. Ынаҕы иитии ыараханын, тохтобула суох үлэ буоларын бары билэбит. Ол иһин аныгы төрөппүт оҕотун бу салааҕа угуйуон, бэйэтэ даҕаны сыстыан баҕарбат. Тустаах оскуолаҕа дириэктэрдээбитим үһүс сылыгар барда. Мин кэлэрбэр көтөрү иитиигэ үлэ номнуо баара. Ол үлэни судургутутар, барыстаах уонна киһи бэйэтэ ииттэр кыахтаах диэн толкуйдаах, көтөрү иитиини күүскэ киллэрбиппит. Бастатан туран, оҕону барыс киллэринэр, түргэнник ситэр салааҕа уһуйабыт. Иккиһинэн, биһиги оҕолорбутун ханна олороллоруттан, туох идэлээхтэриттэн тутулуга суох дьиэлэригэр кыра күөх үүнээйини (микрозелень) олордууттан саҕалаан, бэйэлэрин хааччынар кыахтаах буолалларыгар сирдиибит.

Агро-хайысхалаах оскуолалар эриэйтиннэригэр, атын көрдөрүүнү сэргэ, хас оҕо тустаах хайысханан үөрэххэ киирбитин туһунан көрдөрүүнү ирдииллэр. Сыллата син биир биирдии-иккилии оҕо агро, тыа хаһаайыстыбатын хайысхатын талар. Биһиги дойдулаах, төрүт сирдээх, атахтарыгар чиҥник турар, бэйэтин хааччынар хаһаайыттары иитэр сүрүн соруктаахпыт. Атын идэни баһылаабыттарын да иһин, натуральнай этинэн, аһынан-үөлүнэн бэйэлэрин хааччыныахтаахтар”, — диэн хоруйдуур.

Сокуон хараҕын тутуһан

Аныгы кэмҥэ оҕону иитии эппиэтинэстээҕин бары да билэбит. Онон тустаах боппуруоһу эмиэ таарыйан ааһабын. “Түөрт чаастан ордук үлэлэтиэ суохтаахпыт, аһатыахтаахпыт, таһыахтаахпыт. Онон оскуола сокуон хараҕын тутуһан үлэлиир. Быйыл сайын 14‑тэн үөһэ саастаахтары үлэлэттибит, хамнастарын төлөөтүбүт. Кыһыҥҥы өттүгэр ыйынан атастаһа сылдьан аҕыйах оҕо үлэлиир. Хамнастарын хас чаас үлэлээбиттэринэн аахсаллар. Ону таһынан, Дьокуускай куораттааҕы дьарыктаах буолуу киинэ биһигини күүскэ өйүүр, хамнаска эбии төлөбүр көрөр. Ол иһин оҕолорбут сайын ортотунан 27 тыһ. хамнаһы аахсаллар. Кыһынын итинтэн арыый намтыыр. Аны үөрэхтэригэр ситиһиилээх оҕолору ылар буолан, бэрт кыһаллан үөрэнэллэр. Илиинэн үлэлиир киһи булугас өйдөөх, олоххо интэриэстээх буола улаатар”, — диэн хоруйдуур.

“Кэскиллээх толкуйдар”

— Тыа хаһаайыстыбата ыарахан үлэлээҕин өйдүүбүт. Ол иһин билигин биһиги төһө даҕаны тыйыс усулуобуйалаах сиргэ олордорбут тыа хаһаайыстыбатын үлэтин чэпчэтэр, ону кытта кээмэйи үрдэтэр суоллары тобуларга дьулуһабыт. Маныаха биир суолунан “өйдөөх тэпилииссэ” буолар. Былырыын тэпилииссэбитин номнуо кулун тутар ыйтан үлэлиир гына бэлэмнээбит эбит буоллахпытына, быйылгыттан “өйдөөх тэпилииссэни” киллэрии боппуруоһун күүскэ көтөҕөн үлэлэһэн эрэбит. Оҕо, улахан киһи үөрэннэҕинэ, технологиятын баһылаатаҕына тэпилииссэтигэр сезон устата киириэ суохтаах, барыта автоматизированнай буолуохтаах. Кини төлөпүөн нөҥүө кэтээн көрүөхтээх, — диэн инникитин үлэлэһэр толкуйдарыттан биирдэстэрин иһитиннэрэр.

Маны таһынан, көнө ньуурдаах дьиэлэр (кулууп, элбэх кыбартыыралаах дьиэ, оскуола) үрдүлэригэр дьоҕус тэпилииссэни тутуу боппуруоһун үөрэтэ сылдьаллар эбит. Бу олоххо киирдэр, ханнык баҕарар оскуола, тиэхиньиичэскэй өттүнэн көҥүллэнэр түгэнигэр, бэйэтин дьиэтин үрдүгэр үүннэриэн сөп диэн этэр.

Аны АГАТУ уонна оскуола икки ардыгар сибээһи олохтоон, Учуутал уонна уһуйааччы сыла түмүктэнэрин баттаһа, өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы Ресурснай киини аһан эрэллэр.

Дириэктэр, Ил Түмэн алтыс Ыҥырыылаах мунньаҕын дьокутаата Ф. В. Габышеваны кытта ыкса ситимнээхтик үлэлииллэрин, агро-хайысхалаах оскуолаларга сокуон, сүбэ-ама да өттүнэн улаханнык көмөлөһөрүн бэлиэтиир.

Манна даҕатан эттэххэ, Тулагы оскуолата куораттан чугас, тэрилтэлэргэ сылдьа үөрүйэх, ыллыгы тэлбит оскуола быһыытынан, былырыын бэйэлэрин холобурдарынан сэминээр ыыппыттар. Быйыл эмиэ былаанныыллар.

Ити курдук, икки сыллааҕы 17 көмүс мэтээл кэлэктиип түмсүүлээх, түбүктээх сыратынан, үөрэнээччилэр быһаччы көмөлөрүнэн ситиһиллибит. Салгыы үлэлииргэ үгүс толкуйдаахтар, киэҥ былааннаахтар.