Ааҕааччы суруга: Эдьиийдэрбит

Кэбээйи улууһун Сиэгэн-Күөлүн олохтоохторо —

игирэ эдьиийдэрбит Мария Егоровна Сюльская,

Мария Егоровна Дегтярева 65 саастарын көрсө

Эдьиий, ийэм курдук эн күндүгүн

Ахтаммын түүлбэр көрөбүн,

Аҕа буолан олус бүөбэйдээн

Куруутун сиэтэ сылдьарыҥ…

Балаҕан ыйа биһиги дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт күн ыйа буолааччы. Ол курдук үс игирэлэр — икки эдьиийдэрбит Мариялар, убайбыт Гоша, кинилэртэн үс сыл  кыра убайым Андрей ый 20,22 күнүгэр төрөөбүт буоланнар, түөрт киһи төрөөбүт күнэ биирдэ буолааччы.

Саас сааһынан кэпсээтэххэ маннык.  Киһиэхэ барытыгар олоҕо араастаан саҕаланар. Ол курдук биһиги аҕабыт Готовцев Егор Васильевич элбэх оҕолоох ыал улахан оҕотун сиэринэн, кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллэр улааппыта. Алын кылаастарга Сиэгэн  Күөлгэ, Уус Алдан Дүпсүнүгэр, онтон салгыы, ол кэмнэргэ холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит ытык киһибит Захаров Н.Т. быһа кэпсэтиитинэн Дьокуускай куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатыгар үөрэммиттэрэ.  Бу оскуолаҕа үөрэттэрэ илдьибит оҕолорун Николай Тимофеевич бэйэтэ тэрийэн хаартыска түһэттэрбитэ билигин да бу дьоҥҥо, кинилэр оҕолоругар  үтүө өйдөбүл буолар.   Биһиги аҕабыт бу оскуолаҕа ситиһиилээхтик үөрэммит, географ эбэтэр  летчик  буолар сырдык ыра санаата үп-харчы да суоҕуттан туолбакка, төрөөбүт дойдутугар кэлэн хомсомуол сэкирэтээринэн, метеостанцияҕа метеорологынан үлэлиир. Ол сылдьан олохтоох, кэрэ дьүһүннээх, учуутал кыыһы — Иванова Мария Михайловнаны кэргэн ылар.

Эдэр дьон оҕолоноору, Дьокуускайга бараллар. 1960 сыл балаҕан ыйын 22 күнэ биһиги аҕабытыгар, чугас дьоммутугар саамай ыар күн. Бу күн эдэр ийэ үс игирэ оҕону төрөтөн баран, хаана баран күн сириттэн күрэнэр. Аҕабыт сүүрбэччэлээх киһи үс оҕону кытта суос-соҕотоҕун туран хаалар. Үс кырачааннары — икки кыыһы, биир  уолу балыыһаҕа атын дьахтар эмиийин үүтүнэн аһаталлар. “Онтон сааһыары  3 эрэ киһини  ылар кыра сөмөлүөтүнэн Дьокуускайтан быһа Сиэгэҥҥэ барбыппыт. Летчик аттыгар мин уолбун көтөҕөн, кэннибитигэр сиэстэрэ кыыс икки кыргыттары кытта олорон көтөн  кэлбиппит”, — диэн аҕабыт кэпсиирэ. Кэлээттэрин кытта кыргыттары иккиэннэрин ийэлэрин аатынан Мария, уолга аҕатын аатын биэрбиттэр.  Ийэтин курдук кыыһы улахан Машаны сонно-тута эбээтэ Февронья Иосифовна – Эбээ Хобороос ылан ииппит. Онон кини ийэтин араспаанньатынан Иванова Мария Егоровна  диэн.  

Бу 1965 с. хаартыскаҕа номнуо 5 саастарын туолбут үс игирэ оҕолор олороллор: хаҥастан уҥа — аҕабыт ийэтэ Ксенья Евсеевна Готовцева  кыра Машаны кытта, иккис — аҕабыт уолунаан Гошалыын, үһүс —  Эбээ Хобороос улахан Машаны кытта. Дьэ субу курдук кэпсээннээх саһарбыт, кыра хаартыска. Санаан көрүөҕүҥ,  бу билиҥҥи курдук дэлэгэй, бары-барыта баар үйэтэ буолбатах этэ ээ, аны биир эрэ оҕо буолбатах, үс кыра…  Балыыһа аата балыыһа, ийэтэ суох хаалбыт кырачааннары сорох кэмҥэ аанньа көрбөккө, сирэйдэрэ олох хаанньары барбытын айдаарсан көннөттөрбүтүм диэччи аҕабыт. Ол кэмҥэ төһөлөөх ыксаабытын, аймаммытын Айбыт Таҥара бэйэтэ эрэ биллэҕэ…  Хата, үтүө дьон баар буоланнар, 2-с оскуолаҕа үөрэппит учууталым  Михайлова Степанида Абрамовна миигин, тугу да билбэт эдэр киһини, куорат маҕаһыыннарыгар батыһыннара сылдьан оҕо малын-салын атыыласпыппыт. Суох өттүн таҥас ылан, араастаан куруһуубанан киэргэтэн, бэйэтэ тикпитэ диэн наһаа махтанан ахтара.

Олох салҕанар… 1964 с. Сиэгэҥҥэ бухгалтер үөрэҕин бүтэрэн  Максимова Наталья Герасимовна ананан кэлэр. Кини эмиэ бастакы кэргэниттэн уол оҕолоох. Дьылҕа Хаан ыйааҕынан  икки өттүттэн оҕолордоох  дьон холбоһон ыал буолаллар. Кэлин мин төрүүбүн.

Аҕабыт ол кэмнэргэ тыа хаһаайыстыбатын техникумугар  үөрэнэн, зоотехник идэтин баһылыыр. Дьоммут иккиэн “Кировскай” сопхуоска, аҕабыт управляющайынан, дириэктэринэн, ийэбит буҕаалтырынан үтүө суобастаахтык өр сыл үлэлээбиттэрэ. Ийэбит кэлин олохтоох сэбиэккэ  кылаабынай буҕаалтырынан  үлэлии көспүтэ.

Үс игирэ оҕолор ийэлэрэ — Иванова Мария Михайловна

Оҕолор үһүөн олус сэргэх, кыраларыттан хайа баҕар үлэҕэ сыстаҕас  буола улааппыттара.  Кыргыттар иккиэн буочардара үчүгэйинэн, сөпкө суруйалларынан, үөрэхтэригэр үчүгэйдэринэн куруутун холобурга сылдьаллара. Уол олус уруһуйдьут, уус этэ. Тугу баҕар наһаа түргэнник уруһуйдуу, оҥоро охсоро. Аармыйаҕа да үксүн худуоһунньугунан сылдьыбытым диирэ. Булчута, сааһыта, сырыыны-мэһиини кыайара бэрдэ. Эдэр сааһыгар соһумардык олохтон туораабыта.

Улахан, кыра Маша диэн араарарбыт. Улахан эдьиийбит оскуола кэнниттэн “Кировскай”сопхуоска 5 сыл ыанньыксыттаабыта. Ол саҕана эдэркээн кыыска сүбэ-ама буолбут  уопуттаах ыанньыксыты, настаабынньыгын, элбэх оҕо ийэтин  Кривошапкина Дария Иннокентьевнаны дириҥ  ытыктабылынан, махталынан ахтар. Эдэр ыанньыксыт кыра кыралаан ыамын былаанын эптэр эбэн испитэ. Ол курдук, 1535 киилэ үүтү ыыр былааннаах сылдьан, хас биирдии ынаҕыттан 1971 киилэни ыабыта. 1980 сыл тохсунньутааҕы сорудаҕын  28,2%, аһара толорбута. Онтон 4 ыйдаах кыһыҥҥы ыам былаанын 282,2% толорбута. Үүт ыамыгар үрдүк көрдөрүүтүн иһин кини элбэх Бочуотунай грамотанан, харчынан бириэмийэлэммитэ. 1980 с. Кэбээйи оройуонун Кировскай быыбардыыр уокуругуттан Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта. Билигин эдьиийбит ол кэмнээҕи үлэтин-хамнаһын туһунан маннык суруйуулартан сиһилии ааҕыахха сөп:

1986 с. СГУ биолого-географическай факультетын бүтэрэн, Муома уолугар кэргэн тахсан, 1987 с. Муома,  Төбүлэх  орто оскуолаларыгар биология, химия учууталынан, Муоматааҕы Госсанэпиднадзор санитарно-гигиеническай лабораториятыгар лабараан-бырааһынан үлэлиир. 2004 с. Муома оройуонун суутугар сэкирэтээрдээбитэ. Күтүөппүт — Сергей Августович Сюльскай үрдүк үөрэхтээх географ. Муома орто оскуолатыгар география учууталынан, Төбүлэх оскуолатын дириэктэринэн, “Муома” айылҕа пааркатын дириэктэринэн, төрөөбүт улууһун баһылыгынан, Ил Түмэн депутатынан талылла сылдьыбыта, Опера уонна балет тыйаатырын дириэктэринэн үлэлээбитэ. Билигин СӨ Уопсастыбаннай палаататын тыа хаһаайыстыбатын салаатын куратора.  Үс оҕолоохтор, 8 сиэннээхтэр. Дьокуускай куоракка олороллор. Сиэннэрин көрсөллөр. Ону таһынан чугас аймахтарын оҕолоро үөрэнэллэригэр, олоххо сөптөөх миэстэни булалларыгар сүрүн төһүү буолаллар. Ол курдук, эдьиийдэрин Марфа Михайловна сиэнин Евгений Протодьяконовы бэйэлэригэр олордон үөрэттэрбиттэрэ. Билигин Женя үрдүк кылаастаах улахан массыына суоппара, промышленноска үлэлиир, ыал. Күн бүгүн кинилэргэ тирэҕирэн бырааттара Юра, Сергей Ядрихинскайдар   анал орто үөрэхтэргэ үөрэнэллэр.

Улахан эдьиийбит Сюльская Мария Егоровна өр сыл үлэлээн ылбыт наҕараадалара:

САССР Президиумун Үрдүкү Сэбиэтин ЫБСЛКС КК Бочуотунай грамоталара,“Социалистическай күрэхтэһии кыайыылааҕа” 1979, 1980 сс.,  «Молодому передовику животноводства» 1981 с. бэлиэлэр, ЫБСЛКС 100 сылынан “Хомсомуолга көхтөөх үлэтин иһин” өйдөбүнньүк бэлиэ, 2018 с., «Муома улууһун үөрэҕириитигэр кылаатын иһин” 2020с., “Гражданская килбиэн” бэлиэлэр 2021 с., “Үлэ бэтэрээнэ”, 2021 с.

Иккис эдьиийбит Дегтярева Мария Егоровна Дьокуускайдааҕы медучилищены бүтэрбитэ. Биэлсэр идэтинэн Сиэгэн Күөлгэ, Уус Алдан киинигэр Бороҕоҥҥо ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Билигин Т.П.Дмитриева аатынан Өрөспүүбүлүкэтээҕи оҕо туберкулезнай санаторийын уопуттаах сиэстэрэтэ. Кэргэнэ Андрей Васильевич Дегтярев — үрдүк категориялаах суһал мэдиссиинискэй сулууспа биэлсэрэ. Кыыстара Диана косметолог идэлээх. Онон бары даҕаны мэдиссиинэҕэ сыһыаннаах дьон.

Эдьиийбит Мария Егоровна биһиэхэ, бииргэ төрөөбүттэригэр, чугас аймахтарыгар син биир иккис ийэбит кэриэтэ күндү киһибит. Кырабытыгар дьоммут уһуннук үлэлэринэн дьиэлэриттэн бардахтарына, барыбытын кини көрөн-истэн  улаатыннарбыта. Ырааһа, асчыта, дьаһаллааҕа бэйэтин гиэнэ. Билигин да аймах сүрүн боппуруостарын — көрдөрүнүү, эмтэнии өттүн кинилэр салайаллар, бигэ тирэх буолаллар. Биһиги эдьиийбит санаатын ууран таҥас баайдаҕына, оҕуруо тистэҕинэ, эмиэ олус ыраас, ханан да эҥкилэ суох үлэ буолааччы. Уонна оттон үчүгэй буочарынан тубсанаторий сурунаалын, араас сурук үлэтин кини эрэ  чуолкайдык толорон кэллэ. Онон бу тэрилтэ устуоруйатыгар кини дьиҥ чахчы эт илиитинэн суруйбут сурунааллара кэлин даҕаны үтүө өйдөбүл  буолуохтара.

Эдьиийбит мэдиссиинэҕэ өр сыллаах, эҥкилэ суох үлэтэ маннык наҕараадаларынан бэлиэтэммитэ:

Онон биһиги — бииргэ төрөөбүттэрэ, чугас аймахтара Эдьиий диир күндү дьонноох дьоллоох дьон буолабыт.

Күндү эдьиийдэрбитин үбүлүөйдээх үтүө күҥҥүтүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Туйгун доруобуйаны, тулууру-дьулууру, өссө да уһун кэмҥэ туллубат тулааһын, эрэллээх эркин буолан эргичийэ, үөрэ-көтө, эдэрдии эрчимҥитин ыһыктыбакка сылдьыҥ диэн алгыс баһын сыалыыбыт!

                                      Кэбээйи улууһуттан балыстаргыт К.Новикова, И.Ядрихинская.