Ааҕааччы суруга: Ойуоккалаан ааспыт оҕо сааһым…

Мин аҕам Сивцев Тит Егорович 1943 сыллаахха сэриигэ баран сураҕа суох сүппүтэ. Ийэм Матрена Филипповна сүрэҕинэн ыалдьара, хараҕа суох этэ, элбэх оҕотун көмөн өлөөхтөөбүтэ.

Миигин эдьиийим кэргэнинээн олорон кыыс оҕолонон баран, ыалдьан балыыһаҕа атынан баран иһэн Хамаҕатта оҕо дьиэтигэр хаалларарыгар ытаан бөҕө буолбута уонна «иккиэйэх эрэ хааллыгыт, оҕоҕун Асяны сүтэрбэккэ буола сатаа» диэбитэ. Ону толорон 1964 сыллаахха музыкальнай училищены бүтэрэн баран, Анастасия Егоровна Сивцеваттан (Эллэй Сивцев ийэтиттэн) Аммаҕа үлэлии барарбар ылбытым.

Мин оҕо сааһым умнуллубат түгэннэрин кэпсии түһүүм.

Хамаҕаттаҕа. Дириэктэрбит Роман Семенович Парников олус үтүө, мындыр киһи эбит (билигин учууталлаан, методистаан баран санаатахпына). Үөрэх саҕалана илигинэ биһигини, кыра кыргыттары Мила Лукинаны, Нюта Прокопьеваны, Феня Ушницкаяны уонна миигин кыраһыабай тэлиэгэлээх атынан оройуоҥҥа школьнай форма атыылаһа ильдэ барбыта. Аппыт Сокол диэн үрдүк атахтаах хара кыраһыабай, сүүһүгэр маҥан туһахталаах, атаҕар эмиэ маҥан наскы курдуктаах этэ. Тэлиэгэбит эмиэ олус үчүгэй, киинэҕэ көстөр былыргы каретаҕа майгынныыр этэ. Биһиги дириэктэри кытта бииргэ айанныыр чиэскэ тиксибит дьон дьөрү-адьас тыыммакка даҕаны олорорбут. Дириэктэрбит кэтэрдэн көрөн, маҥан-хара баартыктаах школьнайбытын ылан үөрэн-көтөн кэлбиппит. Ити түгэн кырачаан дьон сүрэхпитин төһөлөөх итиинэн угуттаабыта, эйэҕэс санааны үөскэппитэ буолуой!

Роман Семенович уопуттаах салайааччы, кыра даҕаны эччини эндэппэккэ билэр, өйдүүр. Түргэнник үөрэр, хомойор уйан дууһалаах, тулаайах оҕолорго олус болҕомтолоохтук сыһыаннаһара. Хас чиэппэр түмүгүн аайы улахан линейка буолара. Онно туйгуннук үөрэммиттэри таһааран хайҕаан наҕараада туттарара. Ол курдук, Афоня Константиновка «Артек» лааҕырга путевка, сорохтор Дьокуускай куоракка пионерскай лааҕырга, музейга барарга тиксэллэрэ. Сайын окко, оҕуруокка, эбэтэр отоннуурга, лууктуурга үчүгэйдик үлэлээбиттэр эмиэ хайҕаналлара. Кинилэргэ таҥас-сап, чымадаан, кинигэ, оннооҕор сиэркилэ курдук бэлэхтэри соһуччу туттаран үөрдэллэрэ.

Биир маннык түгэни өйдөөн кэллим. Биир чиэппэргэ мин ситиспэтим. Сарсын ситиспэтэхтэр дириэктэргэ киирэр үһүбүт диэн буолла. Дьэ, мин долгуйан сүгүн утуйбатым. Уочараттаан киирдим. Роман Семенович миигин көтөҕөн тобугар олорто уонна төбөбүттэн сыллаан ылла. Остуолга араас ойуулаах кэнбиэр бөҕөнү көрдөрдө уонна талларда, эдьиийбэр дуу убайбар дуу ыытарбын ыйытта. Ол кэннэ миигин хоһоон ааҕарбын, ыллыырбын, үҥкүүлүүрбүн хайҕаата уонна аны үөрэхпэр кыһалларбар сүбэлээтэ. Дьэ, дириэктэр хопуттан итиччэ көтөхтөрөн, сыллатан, хайҕатан төһөлөөх үөрэн тахсыбыппын билиҥҥэ диэри кыайан эппэппин. Ийэ-аҕа тапталын, сылааһын ситэ билбэккэ кырачаан (4 сааспыттан) хаалбытым, онтон ыла үөрэхпэр кыһалла сатаан бөҕө буоллаҕа дии. Онон орто, үрдүк үөрэхтэнэн атын дьон курдук олохтон хаалсыбакка үлэлээн дьоллоохпун.

Биһиги Маруся диэн маҥан биэлээх этибит. Олус сымнаҕас буолан, оҕолор уу баһаллара. Арай биир саас Марусябыт оҕоломмут диэн буолла, ону оҕолор Казбек диэн аат биэрбиттэрэ. Ол сайын аттарбыт хонууга үһүөн бииргэ сылдьалларын бары олус үөрэ көрөрбүт. Казбек ийэлээх, аҕалаах диэн испэр ымсыыра да көрөр этим. Күһүөрү аны үөр аттар холбоһон аһыы сылдьалларын Сокол үүрэ сатаан айманара, ону көрөн уолаттар эмиэ үүрсэллэрэ.

Күһүн аны Маруся ыалдьыбыт диэн буолла. Далга сүүрэн тиийбитим Маруся барахсан сиргэ тиэрэ сытар, айаҕыттан күүгэн, хараҕын уута тахсыбыт, тииһин ыпсары туппутун бэтэринээр аһа сатыыр да кыайан аспата. Дал таһыгар Сокол уонна Казбек аймана сылдьаллар, киирэ сатыыллар. Дьэ, олус ыарахан түгэн билигин да мин харахпар көстөргө дылы. Онтон бэтэринээр Марусябытын өлөрбүтүгэр бука бары онно баар оҕолор сыҥсыйан бардыбыт. Уонна онно туран бэйэбит курдук санаан кулунчукпутугар Тулаайах диэн ааты биэрдибит. Бары Тулаайаҕы аһынан имэрийэн, аһатан, оонньото сатыыр этибит. Кэлин 1954 сыллаахха  оҕо дьиэтигэр Суоттуга көһөрөллөрүгэр Тулаайахпытын, ынахтарбытын кытта илдьэ барбыппыт.

Оҕо дьиэтигэр Дружок диэн хойуу түүлээх кыраһыабай ыттаах этибит. Саас аайы бааһынаттан төһө эрэ дьабараны өлөрүөхтээх этибит. Уолаттары кытта сылдьан чалбахтан дьабара хороонугар уу кутарбыт, онно таҕыстаҕына уолаттар маһынан охсон өлөрөллөрө, куоттаҕына ыппыт тутара.

Биир сайын биһиги ампаарбытын цыганнар кэлэн халаары гыммыттарын Дружокпут айманан киллэрбэтэҕин быһаҕынан анньан өлөрө сыспыттара. Ону уолаттар эмтээн-томтоон, аһатан, бүөбэйдээн үтүөрдүбүттэрэ. Суоттуга көһөрбүтүгэр тоҕо эрэ Дружогу хаалларан наһаа аһыйбыппыт. Ыраахха диэри эккирэтэ сатаабыта билигин да харахпар көстөргө дылы.

Намнааҕы оҕо дьиэтигэр Новгородов Николай Гаврильевич диэн үтүөкэннээх майгылаах, өрүү үөрэтэ-такайа сылдьар иитээччилээх этибит. Биир сайын кини салалтатынан пионерскай походка сылдьыбыппыт. Сыалбыт — мыраантан туой булан сүгэн-көтөҕөн, хонон кэлии. Туойбутунан кыһын араас оонньуурдары, иһиттэри, саҥа дьылга мааскалары оҥорорбут. Онтукабытыттан бары олус үөрэрбит, кыһаллан оҥорор этибит.

Походпутугар аспытын, чэйбитин өрөргө дьуһуурунайдыыр этибит. Мин түүн 3-4 чааска Куонаан Константинов диэн бииргэ үөрэнэр уолбунаан дьуһуурунайдаабытым. Онно аан бастаан саҕахтан быган күн тахсарын, үөһээ мыраантан сир уһуктар ньуурун, туман көтөрүн, от-мас сииктэн ибигирээн сипсиһэрин, чыычаахтар уһуктар ырыаларын, дойду саҥа саҕаланарын кэрэтин сөҕө өйдөөн көрбүтүм. Ол күн тахсар саҕахха тиийдэххэ туох эрэ үчүгэй, кэрэ баара буолуо, ону көрбүт киһи диэн санаа кыыма хаалбыта. Ону оҕо сааһым ыра санаатын толорон араас дойдуларга (Кавказ, Балтика, Средиземноморье уонна Арассыыйанан) сылдьан толорбутум.

Оҕо дьиэтигэр биһигини иистэнэргэ, быысапкалыырга, үҥкүүлүүргэ, уруһуйдуурга үөрэтэллэрэ. Мин Колесов Степа, Иванов Валера диэн уолаттары кытта араас үҥкүүнү кэнсиэргэ толорорбут. Арай «Матросскай» үҥкүүнү оройуоҥҥа толоро сылдьан мин бэргэһэм түспүтүгэр олус кыбыстыбытым. Арааһа батгаҕым бэски (оройбор) кылгас буолан түспүтэ буолуо.

Биирдэ Степаны кытта туохха эрэ мөккүһэн илиибитин тыҥырахпытынан кытаахтаан эттиин логлу тардыһан баран хайабыт да ытаабакка арахсыбыппыт. Оҕолор обургулар биһигини тула туран киһиргэтэн бөҕө этилэр. Ол аайы биһиги кииристэхпит дии.

Мин оҕо сылдьан ойуурга соҕотоҕун сылдьарбын сөбүлүүрүм. Ордук эрдэ туран маска ыттарбын, окко олорон уруок ааҕарбын. Ойуурга сылдьан өйбөр ойон киирбит тылларбынан ыллыы сатыырым, сибэкки арааһын хомуйан аҕаларым. Үрүмэччи, хомурдуос арааһын тутан испиискэ хаатыгар угарым. Хаппыттары оронум үрдүгэр инньэнэн истиэнэҕэ анньарым.

Ити курдук оҕо сааһым ойуоккалаан аастаҕа. Ити кэмҥэ Сэбиэскэй былаас дойдуга оҕо дьиэлэрин тэрийэн төһөлөөх элбэх тулаайах оҕо тыыннаах хаалан дойдубутугар махталбыт улахан. Оччолорго үлэһиттэрбит сымнаҕас сыһыаннара, үөрэтэн-такайан дьон буолан дойдубут туһугар чиэһинэйдик иэспитин төлөөн үлэлээн-хамсаан кэллэхпит.

Юлия  СИВЦЕВА, үлэ бэтэрээнэ, СӨ Културатын туйгуна, Дьокуускай к.