Аан Илиҥҥэ Пандора дьааһыгын арыйбаттарыгар эрэниэххэ

Арассыыйа уонна Холбоһуктаах Штаттар таарыйсар кирбиилэрэ Украинанан эрэ муҥурдаммат. Кулун тутар 18 күнүгэр икки дойду бэрэсидьиэннэрэ төлөпүөнүнэн, ол кэнниттэн дэлэгээссийэлэр көрсөн уонтан тахса чааһы быһа кэпсэппиттэрэ. Ол да буоллар, Хара муораҕа уоту тохтотуу уонна энэргиэтикэ эбийиэктэрин дэлби тэптэриини бобуу, билиҥҥи туругунан, олоххо киирэр кыахтара суох.

Төһө эмэ Арассыыйа баһылыга байыаннайдарга Украина энэргэтиичэскэй инфраструктуратын дэлби тэптэриини тохтоторго дьаһал биэрбитин үрдүнэн, Киев Кубань уобалаһын Кавказскай станицатыгар баар Каспийскай турба консорциумугар ньиэп тиэйиитин хааччыйар эбийиэгин дронунан атаакалаабыт. Ону таһынан, Брянскай, Белгород, Саратов, Курскай уобаластарга уонна Крымҥа баар энэргэтиичэскэй инфраструктура эбийиэктэрин эмиэ атаакалаатылар диэн ааҕыныстыба чопчулаата. Онон, уот тохтуохтаах кэмин аахсыбакка, ВСУ төһө эбийиэги атаакалаабытын АХШ-ка испииһэктээн туттардылар. Сергей Лавров эппитинэн, бу чахчылар “Украина билиҥҥи былааһа, былаас да дэнэр буоллаҕына, тылыгар турбатын” көрдөрөллөр.

Арктика тула адаарыһыы 

Ааспыт нэдиэлэҕэ болҕомто Арктика диэки сыҕарыйда. Кулун тутар 26–27 күннэригэр Мурманскайга аан дойдутааҕы арктическай пуорум буолан ааста. Арктика сирин-уотун кэлим сайыннарыы, Арктикаҕа аан дойдуну кытта кыттыһан атыы-эргиэн флотун тутуу, тимир суолу кытта холбооһун, баай ресурсаларын баһылааһын, туһаныы көдьүүстээх мэхэньиисимин оҥоруу курдук элбэх кэскиллээх дьүүллэһиилэр буоллулар. Манан тырааныспар инфраструктуратын сайыннарыыга Беларусь, Кытай, ОАЭ эмиэ улахан интэриэстээхтэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит манна биир сүрүн кыттааччы буолара чуолкай, онон мантан антах улахан бырайыактар кэпсэтииттэн дьыалаҕа көһөллөрө күүтүллэр.

Ол гынан баран, бу эрэгийиэҥҥэ геобэлитиичэскэй күөнтэһии тохтообот. Холбоһуктаах Штаттар өссө 19‑үйэ 60‑с сылларыттан Гренландияҕа уонна Исландияҕа саантыыллара биллэр. 1910 с. АХШ, Германия уонна Дания дуогабар оҥорсубуттар, ол онон Гренландия Америкаҕа барыахтаах эбит да, олоххо киирбэтэх. Мурманскайдааҕы пуорумҥа Владимир Путин, НАТО улам-улам Арктиканы иирсээн күөдьүйүөхтээх сирин курдук көрөр, Швецияны, Финляндияны кэккэлэригэр ылан манна сэриилэрин бэлэмниир буоллулар диэн эттэ. Онон бу эрэгийиэҥҥэ байыаннай сулууспалаах ахсаана элбиэхтээҕин иһитиннэрдэ.

Дональд Трамп дуоһунаһыгар киирэригэр Гренландияны Холбоһуктаах Штаттарга ылар санаалааҕын аһаҕастык эппитэ. Онон бу хас эмэ үйэлээх дьыаланы эмиэ хостоон таһаарда. Финляндия бэрэсидьиэнэ Александр Стубб киниэхэ ыалдьыттыы сырыттаҕына, ледоколлары сакаастыыр санаалааҕын иһитиннэрдэ. Үрүҥ Дьиэ Арктиканы баһылааһыҥҥа Арассыыйалыын уонна Кытайдыын утары турсууга маннык суудуналар наадаларын кистээбэтэ. Итиннэ АХШ бэрэсидьиэнин сүбэһитэ Майк Уолтц Арассыыйа атомнайдары кытта 60‑тан тахса ледоколлааҕын, оттон АХШ-ка икки эрэ баарын, онтон да биирэ умайбытын, этэн турар. Оттон АХШ кырдьыктыы Арктикаҕа санаммыт, Гренландияны “ыйыстар” баҕалаах буоллаҕына, инникитин бу Арассыыйа интэриэһин быһаччы таарыйар дьайыы буоларыгар тиийэр.

Аан Илиҥҥэ

1978 с. Ираҥҥа Исламскай өрөбүлүүссүйэ буолан, шах оннугар былааска радикальнай клерикаллар кэлбиттэрэ. 1979 сыллаахтан Холбоһуктаах Штаттар Ираны утары араас экэнэмиичэскэй, эргиэн, билим уонна байыаннай сааҥсыйалары киллэрбиттэрэ. 1980 с. Тегераҥҥа АХШ посольствотын үлэһиттэрин тутан ылбыттарын түмүгэр, билиҥҥэ диэри бу икки дойду икки ардыларыгар дипломатическай да, консульскай да сыһыаннаһыылар суохтар. Уонча сыллааҕыта арыый да сымнаан испит сыһыан 2020 сыллаахха хардарыта байыаннай эбийиэктэри ытыалаһыыттан, онно Исламскай өрөбүлүүссүйэ генерала Касем Сулейманины өлөрүүттэн хаттаан тыҥаан турар.

Иран ядернай бырагырааматын уларытан, ядернай сэрии сэптэннэҕинэ, Аан Илин эрэгийиэнигэр балаһыанньа уларыйа түһүө диэн сылыктыыллар. Tһe Telegrapһ суруйарынан, байыаннай хамандыырдар аятолла Али Хаменеиттан ядернай сэрии сэбин оҥорууну бобор уурааҕы көтүрэригэр көрдөспүттэр. Кинилэр атомнай буомба Арҕааттан адаҕыйар кутталы утарылаһарга наадалааҕын ыйбыттар. Тегеран буомбаны оҥорор кыахтааҕын туһунан өссө ахсынньыга МАГАТЭ сэрэтэн турар. Ааҕыныстыба чахчытынан, дойдуга 60%-ҥа диэри байытыллыбыт уран хара баһаам. Tһe New Үork Times хаһыат бу манан 4–5 буомбаны аа-дьуо оҥоруохха сөбүн этэр.

Дональд Трамп быһа холуйан кулун тутар саҥата Али Хаменеига икки ый иһигэр Американы кытта кэпсэтэллэрин, ядернай сэрии сэбин оҥорортон аккаастаналларын, саҥа ядернай сөбүлэһиини түһэрсэллэрин модьуйбута. Ылыммат түгэннэригэр АХШ Исламскай Өрөспүүбүлүкэни үлтү буомбалыам, Иран ньиэбин атыылаһар дойдулар АХШ-ы кытта эргинэллэрэ бобуллуо диэн сааммыта. Рейтер суруйарынан, кулун тутар 31 күнүгэр Иран үрдүкү лиидэрэ аятолла Али Хаменеи АХШ буомбалыыр түгэнигэр күүстээх эппиэти ылыа диэн эттэ. Официальнай Тегеран Трампы кытта быһа кэпсэтииттэн аккаастанна, тиксиһиннэрэр өрүттэр нөҥүө кэпсэтэбин диэтэ.

Манна даҕатан эттэххэ, Трамп 2017 сылтан 2021 сылга диэри бэрэсидьиэннээбит бастакы болдьоҕун кэмигэр Холбоһуктаах Штаттары Иран уонна аан дойду күүстээх дойдулара 2015 сыллаахха бэрт эрэйинэн түһэрсибит сөбүлэһиилэриттэн таһааран турар, ол сөбүлэһии быһыытынан Тегеран ядернай дьайыыларыгар бэрт кытаанах хааччахтары туруорбуттара, ол оннугар сааҥсыйалары сымнаппыттара.

Билиҥҥи туругунан, Иран аракыаталара АХШ өттүттэн кимэн киирии саҕаланар түгэнигэр ытарга бэлэм тураллар.

Report этэринэн, Пандора дьааһыгын арыйыы АХШ бырабыыталыстыбатыгар уонна кини биир куомуннаахтарыгар ыараханнык дьайыаҕа.

Арассыыйа уонна Иран

Быйыл тохсунньу 17 күнүгэр Владимир Путин уонна Иран бэрэсидьиэнэ Масуд Пезешкиан кэлим стратегическай бииргэ үлэлээһин туһунан дуогабарга илии баттаабыттара. Бу иннинэ 2024 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр КНДР бэрэсидьиэнэ Ким Чен Ыны кытта эмиэ дуогабар түһэрсэн турабыт.

Бу икки дуогабар төһө да майгыннаспыттарын иһин, сүрүн уратылаахтар. Ол курдук, КНДР-га эбэтэр Арассыыйаҕа хайа эрэ дойду саба түһэр түгэнигэр бэйэ-бэйэлэригэр байыаннай көмөнү оҥоруохтаахтар. Оттон Ираны кытта дуогабарга, өскөтө Ираҥҥа эбэтэр Арассыыйаҕа хайа эрэ дойду саба түстэҕинэ, иккис өрүт агрессорга байыаннай да, атын да көмөнү оҥоруо суохтаах. Дуогабар быһыытынан икки дойду эрэспиэскэлэрин уонна куттала суох буолууларын сулууспалара информацияны уонна уопуту атастаһыахтара, байыаннай, байыаннай-тиэхиньиичэскэй бииргэ үлэлээһини салгыахтара, бииргэ байыаннай үөрэтиилэри ыытыахтара. Дойдулар бэйэ-бэйэлэрин утары үһүс дойдулар сааҥсыйаларыгар кыттыһартан туттунуохтара. Ону таһынан, Арассыыйа уонна Иран тутулуга суох төлөбүр инфраструктуратын оҥорууга, аан дойдутааҕы куттал суох буолуутун хааччыйар, сэрии сэбин хонтуруоллуур, сэбилэниини тохтотор эйгэҕэ бииргэ үлэлииргэ дуогабардаспыттара.