Аар айылҕа, чөл тыыннан!

Саха сирэ — Арассыыйа саамай улахан, киэҥ сирдээх-уоттаах эрэгийиэнэ. Биир сүрүн баайбытынан айылҕабыт буолар. Аан дойду үрдүнэн да диэххэ сөп, айылҕата ырааһынан, үүнээйитэ, кыылын-сүөлүн арааһа элбэҕинэн аатырар сирдэртэн биирдэстэрэ. Атын дойдулары кытары тэҥнээтэххэ, биһиги тыытыллыбатах, чөл туруктаах айылҕалаахпыт. Судаарыстыба өттүттэн айылҕаны харыстааһыҥҥа ураты болҕомто уонна кыһамньы ууруллар. Анал бырагыраамаларынан тэрээһиннэр, өйөбүл дьаһаллара, экологическай үөрэхтээһин уонна сырдатыы ыытыллар. «Экология» национальнай бырайыак иитинэн «Ойууру харыстааһын» федеральнай бырагыраама үлэлиир.

Үбүлээһин улаатар

Сахабыт сирэ олус киэҥ, отун-маһын арааһа элбэҕэ, киһи эрэ киэн туттуох курдук. Ол эрээри бу баайбыт сыл аайы ойуур баһаардара тураннар, күл-көмөр буолар. Нэһилиэнньэлээх пууннар аттыларыгар дьон дьалаҕайыттан баһаардар тахсар буоллахтарына, аны кый ыраах икки атахтаах тиийбэт сирдэригэр эмиэ турар буоллулар диэн эспиэрдэр этэллэр. Ол кэлин сылларга килиимэппит уларыйыытыттан, күн аһара итийиититтэн диэн быһаараллар.

Бу күннэргэ дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин айылҕа баайын уонна экология миниистирэ Александр Козлову кытары көрсөн кэпсэттэ. Кэпсэтии сүрүннээн баһаар сезонун туһунан буолла. Миниистир дьон олорбот, тиийбэт сирдэригэр баһаардар килиимэт уларыйыытыттан тахсалларын туһунан эттэ. Ону «Роскосмос» куйаартан устуутугар барыта ырылхайдык көстөрүн быһаарда. Онон баһаары утары үлэҕэ уонна үбүлээһиҥҥэ эбии дьаһаллар ылыллыбыттарын дакылааттаата. Ол курдук 2025 сылга Саха сиригэр ойууру баһаартан харыстыыр дьаһаллары үбүлээһин ааспыт сыллааҕар икки төгүл улаатан, 5,7 млрд. солк. тиийдэ. Бу сууматтан 4,3 млрд. солк. федеральнай бүддьүөттэн кэлэр, өссө 1,3 млрд. солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллэр.

Санатан эттэххэ, үбүлээһини улаатыннарыы бэрэсидьиэн Владимир Путин 2024 сыл сайыныгар Саха сиригэр кэлэ сырыттаҕына Ил Дархан Айсен Николаев ойуур баһаардарын утары охсуһарга эбии көмөнү көрдөһүүтүнэн ситиһиллибитэ.

Ааспыт сылга

2024 сыллаахха баһаардар ыам ыйын 6 күнүттэн саҕаламмыттара. Бэс ыйын 11 күнүттэн балаһыанньа ыараан, баһаар

тахсыбыт иэнэ кэҥээн өрөспүүбүлүкэтээҕи, оттон бэс ыйын 26 күнүгэр федеральнай таһымнаах ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ олохтоммута. Өрөспүүбүлүкэ ойуур баһаарын утары туох баар күүһүн-уоҕун туруорбута. Ойуур баһаардарыттан эмсэҕэлээбит улуустар олохтоохторо уонна чугас эрэгийиэннэртэн бөлөхтөр көмөҕө кэлэннэр абыраабыттара. Ордук соҕуруу уонна арҕаа улуустарга ойуур баһаардара, оттон хоту айылҕа баһаардара турбуттара, күн-түүн иэннэрэ кэҥээн иһэрэ. Саха сирин үрдүнэн уопсайа тыһыынчаттан тахса уот турбута бэлиэтэммитэ. Бу баһаардар 94% кураанах этиҥтэн тахсыбыттара уонна үгүстэрэ 5‑с кылаастаах кутталы үөскэтэллэрэ быһаарыллыбыта. Хомойуох иһин, дьон дьалаҕайыттан уот туруута эмиэ баар суол.

Былырыын күһүн ойуур баһаардара намыраабыттарынан, балаҕан ыйын 11 күнүгэр өрөспүүбүлүкэтээҕи ыксаллаах быһыы-майгы эрэсиимэ уһуллубута. Балаҕан ыйын 30 күнүгэр күһүҥҥү силбик ардахтар саҕалананнар баһаар сезона түмүктэммитэ.

Аныгы технологиялар

Саха сиригэр ойуур уонна айылҕа баһаарын куттала суох буолуутун кэтээн көрүүгэ аныгылыы технологиялар туттуллаллар. Кэнники сылларга улахан баһаардар тураннар зондировщик сөмөлүөттэри туһаныы элбээтэ. Төһө даҕаны зондировщик сөмөлүөт оҥоһуу ардаҕы түһэрэн сири-дойдуну ууга ыытта диэн мөҕүтүннэрбит, улахан баһаары умуруорарга көдьүүһэ улаханын билиниэххэ наада.

Саха сирин үрдүнэн ойууру кэтээн көрөргө камералар туруоруллубуттарын туһунан балачча суруйдубут. Бу эмиэ туһугар саҥа технология. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 32 устар камера вышкаларга турар. Ол камералар көмөлөрүнэн дьуһуурунайдар суукканы эргиччи ханна буруо тахсарын, баһаар

турбутун кэтииллэр-маныыллар. Холобур, Дьокуускайга Табаҕа тоҕойугар, Бүлүүлүүр суол 15‑с км уонна Кангаласска бааллар. Улуустарга үксүлэригэр “Ростелеком” ПАУо вышкаларыгар тураллар. Камералар эргийэ тураннар, 25–30 км ыраах эргимтэҕэ диэри буруо тахсарын таба көрдүлэр да, тута биллэрэллэр. Ол курдук, Алдаҥҥа, Ленскэйгэ, Ньурбаҕа, Өлүөхүмэҕэ, Томпоҕо, Уус Маайаҕа, Хаҥаласка, Намҥа, Чурапчыга биирдии, Аммаҕа, Бүлүүгэ, Горнайга, Мэҥэ Хаҥаласка, Тааттаҕа, Сунтаарга, Кэбээйигэ, Уус Алдаҥҥа иккилии уонна Үөһээ Бүлүүгэ, Дьокуускайга үстүү камералар туруорулланнар, ойуур баһаарын кэтииллэр-маныыллар. Ону таһынан, квадрокоптердар бааллар, олор бу систиэмэҕэ холбоно сылдьаллар. Онон үлэһиттэр ойуурга эриэйдэ оҥорор кэмнэригэр көтүтэн кэтээн көрөллөр.

Аны өссө биир саҥа технологиянан чаҕылҕан охсуутуттан көмүскүүр оҥоһугу ойуурга туруоруу буолар. Ол курдук маннык чаҕылҕаны аһарааччыны эспэримиэн быһыытынан Өлүөхүмэ улууһугар Даппарай уонна Троицкай сэлиэнньэлэр икки ардыларыгар туруорбуттара. Бу сир мээнэҕэ талыллыбатаҕа биллэр, манна чаҕылҕан охсуута элбэхтик бэлиэтэнэр, итиэннэ кэнники сылларга үгүстүк онтон баһаардар тахсаллар. Ол туоһутунан ааспыт сылларга Өлүөхүмэҕэ элбэх баһаар турбута буолар. Бу тэрил «Якутлесресурс» тэрилтэ уонна Ю. Г. Шафер аатынан Космофизическай чинчийии уонна аэрономия институтун учуонайдарын кытары бииргэ оҥоһуллубут. Бу технология көдьүүһүн көрдөрдөҕүнэ, атын улуустарга нэһилиэктэр аттыларыгар туруоруохтара.

Анал тиэхиньикэ оруола

Ойуур баһаарын утары охсуһууга — национальнай бырайыактар ​​чэрчилэринэн ылыллар анал тиэхиньикэни туһаныы буолар. Кэнники сылларга ойуур баһаарын утары үлэҕэ ыарахан уйуктаах тиэхиньикэнэн хааччыллыы үчүгэйдик барда. Онон ити өттүгэр улахан кыһалҕа суох диэххэ сөп. Саамай наадалаах тиэхиньикэлэринэн ыраах сирдэргэ тыраахтардары, бульдозердары таһар «тягач» буолар. «Якутлесресурс» ГАУ генеральнай дириэктэрин бастакы солбуйааччы Спартак Иванов бары филиаллара сөптөөх тиэхиньикэнэн хааччыллан, уот турбут сиригэр суһаллык тиийэн үлэлиир кыахтаммыттарын туһунан этэн турар.

«Якутлесресурс» тэрилтэ 2019–2024 сылларга «Экология» нацбырайыагынан 135 анал тиэхиньикэни ылан турар. Ити ыйыллыбыт сылларга маннык тиэхиньикэ национальнай бырайыагынан ылыллан, филиалларынан тарҕатыллыбыт: АГП1 (легковой массыына) — 28, АГ2 (грузовой массыына) — 15, Т (көлүөһэлээх уонна тиһиликтээх тыраахтар) — 33, АЦЛ1 (автоцистерна) — 8, АВ2 (оптуобус) — 3, ВЛП (вездеход) — 3, ВМ (вездеход массыына (квардроцикл) — 15, ЛМ (мотуордаах оҥочо) — 7, СТП (седельнай тягач) — 7, (полуприцеп тяжеловоз) –7, ТБ (бульдозер тыраахтар) — 2, ТЛП (тыраахтар) — 7. Бу тиэхиньикэлэр бары ойуур баһаарын умуруорууга, баһаары сэрэтэр, ойууру чөлүгэр түһэрэр үлэҕэ туһаныллаллар.

Чөлүгэр түһэрии

Кэлиҥҥи сылларга айылҕа баһаардарыттан көмүскэниигэ үлэ күүскэ барар. Ураты тыйыс усулуобуйалаах буоламмыт, сайыҥҥы куйаастарга ойуур баһаардара тахсаллара элбээтэ. Статистика көрдөрөрүнэн, харайыллар ойуур иэнэ 2022 сыллаахха 37‑тэн 71 мөлүйүөн гектарга диэри улааппыт. Ол эрээри кэлин сылларга ойуур баһаардара элбээннэр, үлүгэрдээх сир күл-көмөр буолбута саарбаҕа суох. Кэлиҥҥи дааннайы булан көрбөтүм. Ол да буоллар, сыл аайы ойуур хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тустаах тэрилтэлэр ойуур баһаардарын кэннилэриттэн тыаҕа чөлүгэр түһэрэр үлэлэри ыыталлар, анал питомниктартан үнүгэстэри аҕалан олордоллор.