Аар айылҕа туруктаах буолуута — кэскилбит кэрэһитэ

Хас биирдии киһи олоҕор экология сүҥкэн оруоллаах. Биһиги доруобуйабыт салгын, уу ырааһыттан, ойуур туругуттан улахан тутулуктаах. Тулалыыр эйгэни харыстыырга Арассыыйаҕа 2019 сыллаахха «Экология» национальнай бырайыак саҕаламмыта. Бу бырайыак 2024 сыллаахха түмүктэнэн, быйылгыттан ону салҕыыр «Экология туруктаах буолуута» национальнай бырайыак саҕаланна.

2025 сылтан — саҥа бырайыак

«Экология туруктаах буолуута» национальнай бырайыак — бу Арассыыйаҕа экологияны тупсарарга уонна сир баайын харыстыырга аналлаах федеральнай бырайыак. Бырайыак сыала-соруга — тыынар-тыыннааҕы харыстааһын, айылҕа баайын сөпкө туһаныы, экологическай куттал суох буолуутун хааччыйыы. Үлэ хас да хайысханан барар: тобохтору араарыы, инфраструктураны тэрийии, бөҕүнэн-сыыһынан туолбут сирдэри суох оҥоруу, уу эбийиэктэрин ыраастааһын, ойуурдары харыстааһын, салгыҥҥа буортулаах быраҕыылары аҕыйатыы, экологическай туризмы сайыннарыы уонна биологическай эгэлгэни харыстааһын. Бу бырайыак чэрчитинэн, элбэх экологическай үлэ оҥоһуллар, холобур, быраҕыллыбыт бөҕү-саҕы ыраастааһын, ойуур хаһаайыстыбатын аһара туһаныыны аҕыйатыы, айылҕа харыстанар сирдэрин кэҥэтии уонна экологическай билиини тарҕатыы.

Национальнай бырайыак чэрчитинэн, дьон-сэргэ өйөбүлэ улахан оруоллаах, ону таһынан, бырайыакка тэрилтэлэр уонна уопсастыбаннас кыттыһыылара наадалаах. Бу бырайыак ситиһиилээх буолуута экологическай балаһыанньаны тупсарыыны уонна сир баайын харыстыыры хааччыйыахтаах.

Арассыыйаҕа, ол иһигэр Саха сиригэр, экологическай боппуруос мэлдьи сытыытык турар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ бу бырайыак тэрээһиннэрэ көхтөөхтүк олоххо киирэллэр, кэлим сыһыаны ирдииллэр.

Саха сиринээҕи бырайыак

Саха сирэ — ураты тыйыс усулуобуйалаах эрэгийиэн, ол иһин айылҕаны харыстааһыҥҥа улахан болҕомто ууруллар. Манна тайҕа, туундара да баар уонна элбэх күөллээх, үрэхтээх, өрүстээх, кинилэр биологическай эгэлгэ кэҥии турарыгар улахан оруолу ылаллар. Ол иһин бырайыак чэрчитинэн тулалыыр эйгэни харыстааһыны кытта сибээстээх олохтоох үгэстэргэ уонна култуураҕа ураты болҕомто ууруллар. «Экология туруктаах буолуута» национальнай бырайыак иһинэн өрөспүүбүлүкэҕэ уопсайа биэс бырайыак үлэлиир.

1. Саха сирин ойуурдарын харыстыыр уонна саҥа технологиялары, ойуур питомниктарын туһанан чөлүгэр түһэрии;

2. Бөҕү-сыыһы суортуур аныгы комплекстары уонна полигоннары тутуу, кытаанах тобоҕу суортуур уонна суох оҥорор автоматизированнай ситимнэри киллэрии.

3. Өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар экологическай култуура кииннэрин тэрийии уонна сайыннарыы, экологическай сырдатыыны ыытыы уонна олохтоохтор тулалыыр эйгэҕэ сыһыаҥҥа эппиэтинэстэрин үрдэтии.

4. Экологическай туризмы сайыннарыы уонна ураты харыстанар сирдэри (ООПТ) харыстааһын, онно саҥа сирдэри тэрийии уонна айылҕа баайын харыстыырга уонна туристары тардыыга инфраструктураны оҥоруу.

5. Бырамыысыланнай тэрилтэлэргэ тулалыыр эйгэни харыстыыр кэлим бырагыраамалары оҥоруу, буортулаах быраҕыылары уонна тобохтору аҕыйатыы, айылҕа баайын көдьүүстээхтик туһаныы уонна экологическай өттүнэн куттал суох буолуутун сэрэтии.

Сыбаалка уонна кутталлаах эбийиэктэр

2023 сыллаахха «Экология» национальнай бырайыак «ТКО-ну туһаныы кэлим тиһигэ» бырайыагын чэрчитинэн Дьокуускайга хомунаалынай тобохтору харайар полигон бастакы түһүмэҕэ тутуллубута.

Эбийиэк бырайыактыыр кыамтата сылга 132 тыһыынча туоннаҕа тиийэр. Полигон икки түһүмэҕинэн үлэҕэ киирэрэ былааннанар. Бастакы түһүмэххэ, ТКО уонна инфраструктура киирэр каарталара үлэҕэ киирэллэр. Бырайыак иккис түһүмэҕэр өссө үс каарта тутуллара уонна олор 2024–2028 үлэҕэ киирэллэрэ былааннанар.

Полигоҥҥа бөҕү-сыыһы тиэйэр ыстаансыйаттан иккис фракция суортанан оҥоһуллан, араарыллан баран, бөҕү-сыыһы тиэйэр ыстаансыйаттан тобохтор тиийиэхтэрэ. Ол полигонтан тахсар ноҕуруусканы маассатын биллэрдик кыччатыа. Бөҕү тиэйэр ыстаансыйаны тутуу полигону кытта тэҥҥэ ыытыллар.

Саха сиригэр эмиэ атын эрэгийиэннэргэ курдук, мунньуллубут буортулаах эбийиэктэри суох оҥорууга улахан болҕомто ууруллар. Биир суолталаах соругунан бырамыысыланнай сирдэри рекультивациялааһын уонна көҥүлэ суох бөҕүнэн-сыыһынан толоруллубут сирдэри ыраастааһын буолар. 2030 сылга диэри өрөспүүбүлүкэҕэ 50 маннык эбийиэги суох оҥоруу былааннанар. Бу экологическай балаһыанньаны тупсарар эрэ буолбакка, сирдэри хаһаайыстыба туһаныытыгар төнүннэриэҕэ.

Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ ууну аһардар эбийиэктэри саҥардыы боппуруоһа сытыытык турар. 1970–80‑с сылларга үлэҕэ киирбит канализацияны ыраастыыр тэриллэр 80 бырыһыаннара эргэрбит. Нэһилиэнньэлээх пууннар улахан аҥаардарыгар канализацияны ыраастыыр тэриллэр суохтар. Ыраастамматах ууну бырахтарыы экологическай кутталы үөскэтэр.

«Ыраас Арктика» бырайыак

2025 сыл атырдьах ыйын бүтүүтэ «Ыраас Арктика» бырайыак чэрчитинэн Анаабыр, Булуҥ уонна Аллараа Халыма улуустарыгар мунньуллубут хаарбах тимири ыраастыыр үлэ былааннанар. «Саха сирэ «Ыраас Арктика» бырайыакка 2021 сылтан кыттар. Уопсайынан арктическай улуустар сирдэригэр 5 мөлүйүөн туонна кэриҥэ хаарбах тимир мунньуллубут, ол сороҕо сэбиэскэй кэмтэн хаалбыт.

«Ыраас Арктика» бырайыак өрөспүүбүлүкэ сэттэ нэһилиэнньэлээх пуунугар ыытыллар. Бу бырайыак «Экологическай туруктаах буолуу» национальнай бырайыак сыалларыгар сөп түбэһиннэрэн олоххо киирэр.

Арктика сирэ-уота сэбиэскэй кэмҥэ мунньуллубут тобохтортон улаханнык эмсэҕэлээн турар, ону бу бырайыак чэрчитинэн ыраастыахтара. Саха сиригэр ыраастааһын үлэлэрэ Тиксии, Баатаҕай, Чокуурдаах, Аллараа Дьааҥы, Черскэй бөһүөлэктэригэр, ону таһынан, Эһэ Хайа уонна Сааскылаах нэһилиэнньэлээх пууннарыгар ыытыллыахтара.

Уу үс эбийиэгэ бырайыакка киирдэ

«Экология туруктаах буолуута» национальнай бырайыак «Вода России» федеральнай бырайыагар үс уу эбийиэгэ киирдэ: Атласовскай уонна Сэргэлээх күөллэр, Шестаковка үрэх.

«Вода России» бырайыак айылҕа уутун баайын харыстааһыҥҥа эрэ буолбакка, олохтоохторбут олохторун хаачыстыбатын үрдэтиигэ туһуламмыт дойду биир улахан экологическай көҕүлээһининэн буолар. Бу бырайыак сири тупсарыыга, кытыы сирдэри ыраастааһыҥҥа, куорат эйгэтин сайыннарыыга ордук туһалаах буолуоҕа. Ол курдук, Шестаковка үрэҕи ыраастааһын, Атласовскай уонна Сэргэлээх күөллэри чэбдигирдии саҥа бырайыакка киирэннэр, бырайыак чэрчитинэн, мас сыыһыттан, бөхтөн-сыыстан, уу үүнээйититтэн ыраастааһын былааннанар.

Уулаах сирдэри ыраастааһын Дьокуускайга күөл экологиятын, уу хаачыстыбатын уонна сүүрүгүрүүтүн тупсарыа, ону тэҥэ балык саппааһын чөлүгэр түһэрэргэ көмөлөһүөҕэ.

Онон «Экология туруктаах буолуута» — бу көннөрү бырагыраама эрэ буолбатах, өрөспүүбүлүкэ экологическай кыһалҕатын быһаарарга кэлим уонна тиһиктээх сыһыан буолар. Ону олоххо киллэрэн Саха сирин уонна бүтүн Арассыыйа инникитигэр саҥа саҕахтары арыйабыт, олоххо куттала суох усулуобуйаны тэрийэбит уонна кэлэр көлүөнэҕэ чөл айылҕаны хаалларабыт.