Аар Дархан этээччи Розалия Тихонова

Кыракый кыысчаан өр сылларга Дьокуускай куоракка балыыһаҕа суорҕаннаах тэллэххэ сытан, атаҕар турбута. Онон оҕо сааһын биир саамай чаҕылхай өйдөбүлүнэн аан бастаан таһырдьа тахсан, өр көрбөтөх ийэтинээн дойдутугар айаннаабыта буолар.

Биир сааһыттан ыла көрбөтөх, күн уотугар харааччы килэрийбит сирэйдээх аҕата массыынаттан көтөҕөн ылбытын: “Оо, бу ньиэгир миигин тоҕо көтөҕөрүй?” дии санаабыт. Хата, кини ньиэгирдэр, Африка диэни, хартыыҥкаттан да буоллар, бэркэ билэр эбит…

Оо, аан бастаан таһырдьа тахсан, хойуу, минньигэс салгынтан чачайан, күн сырдыгыттан хараҕа саатан, чалбахха охтон, халлаан дириҥ далайын, күп-күөх от-мас хамсыырын, сибэккигэ олорор түүлээх ыҥырыаны аан бастаан көрөн, оҕо барахсан тылыттан матыар диэри соһуйбута, долгуйбута. Ити курдук, 5 сыл эмтэнэн баран, дойдутугар, дьонугар кэлбитэ.

Иккис умнуллубат өйдөбүлүнэн ыһыах, оһуохай түһүлгэтэ буолар. Оччолорго Чаппандаҕа киһи үксэ оһуохайдыыра, ким да бириэмэнэн хааччахтаабата. Онон икки-үс түүннээх күн тохтообокко үҥкүүлүүллэрэ. Оҕолор түһүлгэ иһинэн-таһынан сүүрэкэлии сатаан баран, сылайан, утуйан хаалаллара. Уһуктан кэллэхтэрин ахсын оһуохай түллэҥниир үгэнэ буола турара, кулгааҕар биир кэм дуорайан иһиллэрэ: “Оһуо-оһуо оһуокаай, оһуокайдыыр оһуокаай!.”

“Олоҥхоһут кэлбит!” диэн сурах тарҕанан, биир кыһын ыал ыалынан сүпсүгүрэн, олоҥхону истэ барбыттарын өйдүүр. Ким аһыыр, ким утуйар, ону тэҥэ, кыралыын-улаханныын тохтоло суох олоҥхону истэллэр. Роза олоҥхоһут абааһы кыыһын тойугун көөҕүнэччи ыллыырын олус сөбүлээн, дьиэтигэр кэлэн, үтүгүн да үтүгүн буолбутун өйдүүр. Кини дойдутугар нууччалыы эрэ саҥарар оҕо кэллэҕэ, ону учуутала Варвара Софроновна анаан дьарыктаан, сахалыы үөрэппитэ.

Аҕата да бэртээхэй оһуохайдьыт, тойуксут этэ. Кыыһын утутаары гыннаҕына, эбэтэр, атаҕа ыалдьарын имэрийэ олорон, туойара. Ол иһин Роза тойугу биһик ырыата дии саныыра, оттон оһуохай буолла да – ыһыах, бырааһынньык диэн өйдөбүллээҕэ.

Баҕар, ити дорҕооннор этигэр-хааныгар, кутугар-сүрүгэр иҥмиттэрэ буолуо… Билигин Розалия Тихонова – дьахталлартан бастакы уонна соҕотох Аар Дархан этээччи, СӨ култууратын туйгуна, Ньурба улууһун култуураҕа департаменын начаалынньыга, Ньурба куорат Бочуоттаах олохтооҕо, үс үрдүк үөрэхтээх салайааччы, тапталлаах кэргэн, ийэ, эбээ.

Уһуйуллуу

Кинини биллэр учуонай Ксенофонт Уткин, Семен Егоров-Оһуокай Сэмэн оһуохайга уһуйбуттара. Улан-Удэтааҕы култуура, ускуустуба академиятыгар үөрэнэн баран, нуучча ырыаларын ыллыыр этэ. Онуоха Ксенофонт Дмитрьевич ыҥыран ылан: “Тоойуом, эн саха оҕото, сахалыы ыллыаҥ-туойуоҥ этэ…” – диэбитэ. Онтон ыла уһуйуллан барбыта. Оһуохайы ис-иһиттэн таптаабыта.

— Улан-Удэҕа театральнайга туттарсыбытым да, киирбэтэҕим. Бурятия норуодунай артыыската Клавдия Шулунова талааннааххын диэн таба көрөн, филармония артыыската буоларга бэлэмнээбитэ. Учууталларым К.Уткин, С.Егоров туйахтарын хатаран, балкыллар баай тылы, муҥура суох муударай төрүт култуураны илдьэ сылдьарбынан, Судаарыстыбаннай филармонияҕа, “Якутия” ансаамбылга ыллаабыппынан, Наталья Трапезникованы, Геннадий Баишевы кытта бииргэ үлэлээбиппинэн киэн туттабын. Петр Оготоев хомуһун истибиппиттэн, Валентина Чиркованы кытта доҕордоһон, Арассыыйаны тилийэ гостуруоллаабыппыттан астынабын.

Эһиил Марха улууһа тэриллибитэ 200 сылын көрсө С.Егоров “Оҕо Дьулаах бухатыыр” олоҥхотун туруораары сылдьабыт. Өксөкүлээх Өлөксөй туруорбут буор кут сэргэтэ Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар баар. Оттон ол туруорар кэмигэр Марха улууһугар киирсэр этэ. А.Е. Кулаковскай сыдьааннара, Раиса Реасовна, “Историческая память” бырайыак кыттыылаахтара утум, ситим салҕанар кырдьыктаах түгэни Үс Бүлүү оччотооҕу кэмнэргэ холбоһон олорбуттарын умнуллубат кэрэһитэ буолалларын көрдөрүөхтэрэ.

“Ытык иэспин төлөөбүтүм…”

1999 сыллаахха оччотооҕу баһылык Варвара Петрова дьиэ кэргэн киинин тэрийбитэ, онно кинини салайааччынан ыҥырбыта. Онтон ыла Розалия Михайловна социальнай эйгэҕэ сүүрбэччэ сыл үлэлээбитэ. Психологическай киини, тулаайах оҕолорго приюту тэрийэн, доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору реабилитациялыыр киин саҥа дьиэтин туттаран, өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымҥа таһааран баран, култууратыгар төннүбүтэ.

— Социальнай эйгэҕэ үлэлээн, арааһа, ытык иэспин төлөөтүм быһыылаах. Оҕо сылдьан эмтэнэн, киһи-хара буолбут иэстээх сырыттаҕым. Социальнайга да сылдьан, култуурабын, духуобунай настаабынньыктарым биэрбит хаһаас билиилэрин умнубат этим. 2007 сыллаахха Ньурба улууһун баһылыга Владимир Прокопьев доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолор реабилитационнай кииннэрин салайааччытынан анаабыта. Онно тута “Хомусотерапия”, “Төрөппүттэр оскуолалара”, “Этнокультурный аспект в реабилитационной работе” бырагыраамалар олоххо киирэн үлэлииллэрин ситиспитим.

“Оһуохай кистэлэҥэ элбэх”

— Оһуохай күүһэ, кистэлэҥэ тугуй?

— Мин оһуохайдаан санаабын этэбин, иитиэхтиир иэйиибин тиэрдэбин. Ол кэннэ уоскуйабын, налыйабын. Соччото суох настарыанньалаах буоллахпына, этэ да соруммаппын.

“Оһуохайга киирэн эмтэнэбит” диэччилэр. Тыл күүһэ, мустубут дьон эниэргийэтэ, баҕа санаата холбоһон, үөһэ тахсар, Айыылартан алгыс буолан, төттөрү түһэр. Сэргэни тула оһуохайдаатахха, ордук күүстээх буолар. Эппит-тыыммыт тылыҥ үөһэ тахсан, дьоҥҥо барыларыгар тиийэр. Үтүө-мааны дьону көрөн, айылҕа кэрэтиттэн үөрэн, арыллан, өрө көтөҕүллэн, ис-искиттэн иэйэн, имэҥирэн этэҕин. Табылыннаххына, көтөн-дайан иһэр курдук буолаҕын. Оһуохай кистэлэҥэ элбэх.

— Үтүктүү култуурата диэн эмиэ баар буоллаҕа. Аныгы дьон төһө сатыырый?

— Үчүгэй кынаттардаах буоллаххына, дьэ, табыллаҕын. Үчүгэй кынат салайан, сааһылаан, эрчимирдэн биэрэр. Киһини истэрэ, өйдүүрэ, үтүөнү баҕарара, бэриниилээҕэ – барыта оруоллаах. Үчүгэй куоластаах эрээри, сатаан кынат буолбат дьон бааллар. Олох сатаабат дьоҥҥо этэр, дьэ, ыарахан. Түһүлгэҕэ атыны санаан киирии, этээччини үтүктүбэккэ, кэпсэтэ сылдьыы табыллыбат.

“Кымыс иһиитин сиэрин-туомун сөргүтүөххэ!”

— Розалия Михайловна, кэнники кэмҥэ саамай улахан баҕа санааҥ тугуй?

— Мин иитиэхтээн сылдьар баҕа санаам: бүттүүн дойду үрдүнэн кымыс иһиитин күнэ олохтоноро буоллар диэн. Ити сатаннаҕына, Ил Дархан кэриэн айаҕы көтөҕөрүн тэлэбиидэнньэнэн көрдөрөн, хас улуус, нэһилиэк аайы кымыһы иһии сиэрэ-туома сөргүтүллэрэ буоллар. Бу норуоппут култуурунай баайа-дуола, чэгиэн доруобуйалаах, үчүгэй төрүөхтээх буоларга дьулуһуута буоллаҕа.

Саха сирин үрдүнэн биэ кымыһын оҕолор эмтэнэллэригэр анаан, ону тэҥэ, алгыстаах өр иитиллэр кымыстары наардаан иитиини тэрийэрбит буоллар. Кымыстыыр омуктары түмэн, бэстибээл тэрийэр киһи норуот кэрэхсэбилин ылыа этэ.

Биһиги сыалбыт — духуобунай сирдьиппит, философскай наука дуоктара, бэрэпиэссэр К.Д. Уткин хаалларбыт нэһилиэстибэтэ, «Кымыс иһиитин сиэрэ-туома» сценарийа олоххо киириэн баҕарабыт.