Ааспыт кэм айанньыттара саха дьонун туһунан ахтыылара

Саха сирэ түҥ былыргы устуоруйатын “чопчу маннык этэ” диэн быһаарар хаһан даҕаны сатаммата буолуо. Оннооҕор үс-түөрт үйэ эрэ анараа өттүгэр ааспыт кэмнэр билигин олус быстах, саарбах уонна тургутутуллубат докумуоннарынан туоһуланаллар. Ол кэмнээҕи олох  туһунан чахчылары кэпсиир туоһуларынан былыр биһиги дойдубутугар ыалдьыттаан ааспыт, суруйар дьарыктаах айанньыттар буолаллар. Кинилэр хаалларбыт ахтыылара биир уопсай уратылаахтар  “дьону өһүргэтиэхпит, хомотуохпут” диэн кэтэх санаата суох суруллубут буолан, арбыыр уонна ыыстыыр санааларын туттуммакка хоһуйбуттар. Биллэн турар, сыыһа өйдөөһүн, омуннааһын, улуутумсуйан сэнээһин, көннөрү бутуур даҕаны бу былыргы суруктарга олус элбэх. Ол да буоллар, өбүгэлэрбит туһунан быстах-остох өйдөбүллэри син иилэ хабан ылыахха сөп.

Эверт Избрандт Идес “Халлааҥҥа олорор Улуу Тойоҥҥо үҥэллэр…”   

Эверт Избрандт Идес — 1692 сыллаахха Арассыыйа уонна Кытай икки ардыгар эргиэн уонна сыһыан олохтуур посольство кыттыылааҕа. Голландияттан төрүттээх атыыһыт “Кытайга нуучча посольствотын туһунан суруктар” диэн айымньытыгар Сибиир, Кытай араас норуоттарын туһунан кэтээн көрүүлэрин суруйбут. Кинигэтигэр Саха сирин туһунан маннык ахтыылары киллэрбит:

“Дьокуускай куорат уонна Амма өрүс кытыытыгар сахалар олороллор. Кинилэр араас өҥнөөх тириилэринэн тигиллибит таҥастаахтар, онтукаларын кырыытынан ытыс саҕа кэтиттээх маҥан таба түүтүнэн киэргэтэллэр. Таҥастара ньиэмэстэр киэнин курдук ойоҕосторунан уонна кэннигэр аһаҕастаах…”

“Кинилэр уһун баттахтаахтар, ырбаахы диэни кэппэттэр. Халлааҥҥа кинилэри айбыт, оҕо-уруу биэрэр Улуу Тойон баарыгар итэҕэйэллэр. Саас бырааһынньык тэрийэн киниэхэ кымыһынан уонна үүттэн оҥоһуллубут арыгынан үҥэллэр”.

“Тыллара Тобольскай аттыгар олорор Магометка үҥэр татаардар тылларыгар аҥара кэриэтэ сөп түбэһэр. Айаҕын иитэр кыахтаахтар төһө баҕарар ойохтоноллор. Өлбүт киһини кытта биир чугас аймаҕын ииҥҥэ кистииллэр, бу Индияҕа кэргэнин кытта ойоҕо ырайга бииргэ тиийээри, тыыннаахтыы уокка киирэригэр майгынныыр үгэс”.

“Бойобуода сымнаҕастык салайар буоллаҕына, сахалар бэйэ-бэйэлэрин атаҕастыыллар, кыргыһаллар. Оттон кытаанах тойон олордоҕуна, сүгүн буолаллар, туох эрэ мөкүнү оҥороллоро иһиллибэт буолар. Кытаанах тойону кинилэр хайҕыыллар, өр олоруон баҕараллар”.

 Гавриил Андреевич Сарычев: “Сахаларга сөҕүмэр моҕус дьон бааллар”

Гавриил Сарычев – аатырбыт айанньыт, гидрограф, судаарыстыба үлэһитэ, Арассыыйаҕа полярнай археология төрүттээччитэ.  1785-93 сылларга Иосиф Биллингс салайааччылаах Хотугу-Илиҥҥи эспэдииссийэ кыттыылааҕа.

“Сахалар истэригэр нууччалыы саҥарар киһи дэҥ кэриэтэ көстөр. Тоҕо диэтэххэ, манна олохсуйбут Арассыыйаттан кэлээччилэр бары кэриэтэ сахалыы үчүгэйдик быһаарсаллар. Онтон сылтаан атыыга, табаар атастаһыытыгар нуучча дьоно улахан барыстаах хаалаллар”.

”Сахалар олус элбэх аһы биирдэ олорон сиэн кэбиһиэхтэрин сөп. Көннөрү киһи итиччэ аһы сиэтэҕинэ өлөн да хаалар кутталлаах курдук. Биирдэ олус моҕуһунан аатырар киһиэхэ баһаам элбэх саламааты буһарарга сорудахтаабытым, үс муунта арыыга буспута. Буспут хааһыны ыйааһыннаан көрбүппүт, 28 муунта (12,7 киилэ) ыйааһыны көрдөрбүтэ. Моҕус киһи бу иннинэ сарсыардааҥҥы аһылыгын аһаабыт этэ эрээри, ити саламааты биирдэ олорон сиэн кэбиспитэ уонна олох даҕаны моһуогурбатаҕа. Бэйэтэ намыһах уҥуохтаах, хатыҥыр киһи. Кини туһунан дьоннор биир оҕус атаҕын, боппууда сыаны биир күн иһигэр сиэн кэбиһэр кыахтаах диэн кэпсээбиттэрэ”.

Николай Семенович Щукин «Бу көлдьүн, өһүөмньүлээх норуот…”

Николай Щукин – суруйааччы, этнограф. 1833 сыллаахха тахсыбыт “Дьокуускайга айан” диэн ааттаах кинигэтэ ааҕар дьон интэриэһин улаханнык тардыбыта.

“Куоракка нуучча эмээхситтэрэ бэйэлэрин икки ардыгар сахалыы кэпсэтэллэр. Бу тылынан уопсастыба бары араҥалара кэпсэтэллэр, бу Арассыыйа киин куораттарыгар французтуу кэпсэтэр үгэс курдук. Сахалыы билбэт киһи диэн суоҕун кэриэтэ. Киһи дьиктиргиирэ манна туох да суох: оҕо ньээҥкэтэ – саха, асчыт дьахтар – саха, куучардара эмиэ саха”.

“Сахалар бэйэ-бэйэлэрин үҥсэр, сууттаһар үгэстээхтэр. Уопсайынан бу киитэрэй, көлдьүн, өһүөмньүлээх норуот. Сахалар уорарга, түөкүннүүргэ айылҕаттан айдарыылаахтарын нууччалары кытта ыкса алтыһан, өссө күүскэ сайыннарбыттар. Куоракка күн аайы кинилэр оҥорбут түөкэйдэрин туһунан иһиллэр, ырытыллар; түүн ампаартан уорууну, сүөһүнү сиэтэн барыыны таһынан, сирэй көрөн туран түөкүннээһини эмиэ сатыыллар”.

“Сахалар бэртээхэй үлэһиттэр. Холобур, мас уустара уонна оһохчуттар олус үчүгэй туттуулаахтар, дьиэ туттардахха, үлэ ырааһынан, мас ыпсарыытынан саамай чулуу маастардарга тэҥнэһэллэр. Миэбэли куоракка сахалар эрэ оҥороллор, төһө даҕаны мөлтөх сэптээх-сэбиргэллээх буоллаллар, тулуур, кыһамньы көмөтүнэн туйгун хаачыстыбалаах оҥоһуктары туттараллар. Үөрэҕи дөбөҥнүк ылыналлар”.

Иван Александрович Гончаров “… тииҥи, сылгыны уонна да атын дьаабы аһы сииллэр…”

Аатырбыт суруйааччы 1852 сыллаахха Японияҕа Путятин адмирал сэкирэтээрэ быһыытынан айаннаабыт. Төннөр суолугар Саха сирин таарыйан ааспыт, олохтоох омуктар туһунан ахтыылары хаалларбыт.

“Сахалар – уус норуот. Куһаҕана суох тириинэн тигээччилэр, тимир уустара бааллар, ол эрэн, ордук үчүгэйдик маһынан тутталлар. Саха болуотунньуктара тугу барытын кыһан оҥоруохтарын сөп. Кинилэр оҥоһуктара судургу соҕус — бу уустук оҥоһуулаах холобурдары көрбөтөхтөрүттэн тахсар. Туох эрэ саҥаны биэрдэххэ, чопчу оннугу оҥорон таһаарар кыахтаахтар. Соторутааҕыта биир саха миэхэ тугу оҥоруох буолбутун билэҕит дуо? Сэлии муоһунан эбэтэр морж тииһинэн Рашель бюстун кыһан оҥоруох буолбута! (Элиза Рашель – ити кэмҥэ Европа үрдүнэн биллэр, аатырбыт тыйаатыр артыыската). Гипсэттэн кутуллубут куоппуйа баар, ону үтүгүннэриэҕэ. Саха уонна Рашель – дьэ дикти чугасаһыы!”

Ричард Карлович Маак “Үрүҥ көмүһү туохтааҕар да ордороллор”

Ричард Маак 1854-55 сылларга Бүлүүгэ эспэдииссийэ салайааччытынан айанын түмүгэр улахан научнай үлэни суруйан хаалларбыта билигин даҕаны ол кэмнээҕи олоҕу үөрэтэргэ биир сүрүн докумуон буолар.

“Саха дьахталлара моойдоругар, илиилэригэр, кулгаахтарыгар, баттахтарыгар элбэх үрүҥ көмүс киэргэли кэтэллэрин сөбүлүүллэр. Ити киэргэллэр кийиит энньэтигэр киирсэллэр, кини дьоно баайын көрдөрөр сыаллаахтар. Саха ийэтэ ордук кэлбит үрүҥ көмүс манньыаты кийиит буолуохтаах кыыс киэргэлигэр анаан уура сатыыр”.

“Сахалар сууйүүлээх оонньууларга олус охтоллор, ордук хаартыга. Былаастар атыыһыттарга хаартыны атыылыылларын боболлор эрээри, ити бобууну ким да тутуспат. Атыыһыттартан таһынан, хаартыны сулууспаларынан айанныыр хаһаактар тарҕаталлар. Хаарты оонньуута үксүн түүлээх дьаарбаҥкатыгар буолар, онно чэпчэки, сэлээр санаалаах тоҥустар кэлэн былдьаналлар”.

“Сахалар үксүлэрэ сангвиниктар эрээри, меланхоликтар эмиэ көрсөллөр. Мин санаабар, ити төрүөтэ сытыйбыт балыгынан уонна маһынан аһылыктаналларыгар (сыманы уонна бэс үөрэтин этэр быһыылаах) сытар. Сороҕор киһи күнү быһа бэйэҕэ тиийинии туһунан ырыа ыллаан баран, тыаҕа тахсан маҥнайгы маска ыйанан кэбиһэр үһү”.

Владимир Галактионович Короленко  “Сахалар поэзияҕа олус дьоҕурдаахтар…”

Владимир Галактионович саха норуотун туһунан суруйбут дьоннортон биир саамай биллиилээхтэрэ. 1881 сылга Саха сиргэр сыылкаҕа кэлэн баран, Амма улууһугар олорон бэрт элбэҕи чинчийбитэ, суруйбута.

“Сахалар поэзияҕа олус дьоҕурдаахтар, ол эрэн, кинилэр хоһуйар, ыллыыр ньымалара биһиэниттэн олох атын. Түмүктэммит мелодия диэн кинилэргэ суох эрээри, кинилэргэ дьүһүйүү сайдыбыт. Саха бэйэтин тойугар бу буолбут түгэни хоһуйан ыллыыр, онтуката олус күүстээх, уйулҕалаах буолан тахсар. Кинилэр оһох таһыгар олорон, уһун, поэма тэҥэ тойугу истиэхтэрин сөп. Сорох итинник поэмалар хас да киэһэ устата ылланыахтарын сөп, ону истээччилэр болҕомтолоохтук истэллэр.”.

“Саха сирэйин быччыҥа хамсыырын бэлиэтиир уустук. Ордук хомолтону, кутурҕаны көрдөрөллөрүн сөбүлээбэттэр. Ол оннугар үөрбүттэрин кистээбэттэр. Уопсайынан, сахалар тоҥустааҕар даҕаны, нууччатааҕар даҕаны туохтан эрэ долгуйбуттарын кистии-саба тутар дьон.”.

“Сахалары чэгиэн, эрчиллиилээх, түргэнник саҥаҕа үөрэнэр норуотунан ааҕыахха сөп. Үчүгэйдик, тоттук аһаттахха, санитарнай туругу тупсардахха, кыра кэм иһигэр күүстээх, үрдүк уҥуохтаах, үлэһит норуокка кубулуйуоҕа…”

«Саха сирэ» хаһыат архыыбыттан