Ааспыты аттаран көрдөххө (тэрээһин кэнниттэн санаалар)…

Көһөҥө талаан: артыыс, режиссер, сценарист, диктор, конферансье Владимир Николаевка аналлаах тэрээһини олоххо киллэрээри, Сунтаар  улууһугар Төрөөбүт төрүт тыл сыла биллэриллибитинэн  бу түгэни мүччү туппат санааттан бэйэм салайар салаам кыргыттарыгар, биир идэлээхтэрбэр Евдокия Сивцеваҕа, Анна Трифоноваҕа «маннык көрүүлээхпин» диэн, хайдах толкуйдаан, тугу гынан, туох ис хоһоонноон дьон астына көрөрүн курдук тэрээһин тобулуохха сөбүн үллэстибитим. Ону кинилэр тута өйөөннөр-өйдөөннөр, тэҥҥэ түбүгүрэн, бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн санаа иһинэн  олунньу 23 күнүгэр «Эн үрдүк ааккар…» диэн тэрээһини ыыттыбыт.

Конферансье быһыытынан Владимир Степанович Николаев устар ууну сомоҕолуур уус-уран тыллааҕынан, көрдөрүллэр нүөмэрдэри сатабыллаахтык ситимнээн хайдах да мөлтөх тэрээһини, ыксаллаах түгэни сөптөөх тыл-өс булан балаһыанньаны өрүһүйээччи буоларынан, дьон көҕүн тутан ис сүрэхтэн күлүүнү, көрү-нары күөдьүтэр дьоҕурдааҕынан, кэрэмэс көстүүтүнэн Саха сиригэр урут да, билигин да бука тэҥнээҕэ суох буолуохтаах диэтэхпинэ улаханнык сыыспат буолуохтаахпын.
Умнуллан эрэр бу олус уустук көрүҥү сайыннарар сыалтан кулууп эдэр талааннаах уолаттарын түмэ тардан, «бэйэҕитин тургутан көрүҥ, дьон-сэргэ эһигини атын өрүттэргитин эмиэ билиэхтээх, инникитин үлэҕитигэр туһаныаххыт, элбэҕи билиэххит, үөрэниэххит, билсиэххит» диэн тылбар киллэртээн үлэ күөстүү оргуйбута. Методист идэлээх дьон, аттестация докумуоннарын сааһылыырбыт, араас отчуотунастарбыт, күннээҕи үлэбит быыстарыгар түбүктээх тэрээһиммитигэр түһүммүппүт.
Бу тэрээһини ыытар  биһиги үлэбит биир сүрүн хайысхатын быһыытынан ылынабыт.
Ол курдук, бастатан туран, тэрээһин нөҥүө кулууп дьиэтигэр үлэлиир эдэр дьоммут кимнээхтэрин, туох дьоҕурдаахтарын, сатабыллаахтарын көрдөрөн киэҥ эйгэҕэ кинилэри билиһиннэрэр рекламнай хампаанньабытын ыытабыт.
Иккиһинэн, төрөөбүт төрүт тылы суолтатыгар сөпкө туттан сахалыы ыраастык, хомоҕойдук саҥарыыны тупсаран тэрээһиннэр таһымнарын үрдэтии буоларын кинилэргэ өйдөтүү барар…

Үсүһүнэн, Владимир Николаевка майгынныыр хомоҕой, уус, имигэс тыллаах, көрөөччү санаатын табар, сыанаҕа сатабыллаахтык туттуу-хаптыы албастарын баһылаабыт, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх ыытааччы эдэр эр дьону таһаарыыга, сайыннарыыга, кинилэр көхтөрүн уһугуннарыыга болҕомто ууруллар.
Төрдүһүнэн, Владимир Николаев аатын үйэтитэн “Уу оҕуһун муоһугар суруктар” диэн Иван Гоголев — Кындыл поэматын моно-испэктээк оҥорон аахпыта 50 сыла буолбутунан, бу айымньыны киэҥ эйгэҕэ хаттаан сөргүтүү, сырдатыы буолар.
Бэсиһинэн, күрэс түмүгүнэн, дьоҕурдаах кыттааччылары бэлиэтии көрөн араас таһымнаах тэрээһиннэргэ диктор, ыытааччы быһыытынан сонун дьону арыйаары, бэйэлэрин кыахтарын туһаннараары, элбэхтик эрчийэн, саҥардан салгыы сайдар суолларын тобуллараары маннык түһүлгэ тэрилиннэ.
Алтыһынан, култуура салалтатын методическэй салаата кулууп эйгэтин үлэһиттэригэр идэтийбит таһымнарын үрдэтиигэ үөрэхтээһиннэри ыытарынан,  уус-уран ааҕыы толоруу
маастарыстыбатын сайыннарыыга идэтийбит таһымнаах исписэлиистэрбитин: С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинин исписэлииһэ, СӨ култууратын туйгуна Михаил Серканович Семеновы, В.Николаев аатынан норуодунай тыйаатыр режиссера, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Татьяна Никитична Заровняеваны сүбэлэттэрэн кыттааччыларбытыгар төрүт ийэ тыл тула санаа тобулларыгар бу моно-испэктээктэн быһа тардан аахтарыы буолла.
Хаһан да итинник дириҥ философскай ис хоһоонноох, иччилээх тыллардаах айымньыны аахпатах дьоҥҥо тыл суолтатыгар элбэх быһаарыы, өйдөтүү барарыгар уонна сөптөөхтүк ылынан, дьоҥҥо тириэрдэр курдук дьоһуннаахтык айымньыны ааҕалларыгар маастар-кылаас ыыттардыбыт.
Дьиҥэ, эр дьоннуун үлэлиир судургу, «баар» эбэтэр «суох» диэн көнө сүрүҥҥэ олоҕуран дьарык барар, «орто» диэн көрүллүбэт.

Бастакы кэпсэтииттэн, бу тэрээһини эдэр дьоммут аат-суол туһугар дьиҥнээхтии күрэс былдьаһан тиритэ-хорута кытталларын курдук оҥорботубут. «Эһиги бары тэҥ баайыылааххыт, бары араас дьоҕурдааххыт, эрчимнээххит, дьулуурдааххыт, онон, ураты талааннаах Владимир Николаевы өссө да өйдүүр, үтүө аатыгар сүгүрүйэр дьон баарынан, улуус култууратын сайдыытын бары хайысхатыгар улахан кылааты киллэрбит киһибитин хайаан да санаан-ахтан ааһыахтаахпыт, онон, кулууп уолаттара буоларгытынан сонун, сэргэх тэрээһини бар дьоммутугар бэлэхтиэҕиҥ» диэн кэпсэтии ыыппыппыт. Ол эрэн, түһүмэхтэр баалларынан үчүгэй, дьоһуннаах холоһуу бэрээдэгинэн кыттан умнуллубат үтүө түһүлгэни олохтуохха диэн буолбута. Барыларыгар: хайдах кыттыбыттарынан, бэйэлэрин аһан көрдөрбүттэринэн, араас дьоҕурдарын сыаналаан  анал ааттар бэриллэллэр дэниллибитэ.
Тоҕо оннук гыммыппыт төрүөттэрдээх, онтон аҕыйах түгэни быһа тардан бэлиэтиэм.
Миэстэ ылар, аат былдьаһар күрэстэр ханнык баҕарар киһини санаатын күүрдэллэр, ардыгар утуйбат буолуохтарыгар дылы долгуталлар, сэниэтин-сэппэтин ылаллар, аакка-суолга тиксии биир уустуга итиннэ сытар.
Хас биирдии киһи күрэһи ылынара уратылаах, турукка киириитэ эмиэ араастаах, Ол курдук, бары атын атын майгылаах-сигилилээх буоланнар, тэрээһин уопсай хаамыытын, оһуоба түмүгүн эмиэ араастык ылыналлар. Кэрэ эйгэҕэ үлэлиир киһи ордук чараас дууһалаах, уйан куттаах буолар. Уонна аныгы кэм ыччата бэйэтин күүскэ билинэр, баардааҕын биллэ көрдөрөр, ити курдук ураты бэйэтигэр эрэллээх буолар. Билиҥҥи бутуурдаах буккуурдаах кэмҥэ ол туһугар, бириэмэтигэр олус туһалаах уонна сөптөөх диибин. Ол эрэн, күрэс курдук тэрээһиннэргэ ити үксүн мэһэй, таһаҕас буолар, ардыгар күөнтэһиини да таһаарыан сөп… Ким эрэ, бэйэтигэр эркин курдук эрэллээх, отой чаҕылхайбын дэнэр киһи бастыҥ аатырбатаҕына хомойор-хоргутар, оттон, бэйэтин сэмэйдик бэринэр киһи бастыҥ ааты ыллаҕына соһуйар, «алҕас бу аакка тигистим дуу» диэн сананыан эмиэ сөп…
Уонна өйдөбүл баар эбит, үөрүүлээх быһыыга-майгыга анал ааттары биэрэргэ: кыраамыка, бэлэх кэнники бэриллибит киһитэ ордук чаҕылхай, бастыҥнара буолар диэн… Итинник, баар буолар, ол эрэн, дьиҥнээхтии бастакы, иккис, үһүс игин диэн миэстэлэһээһиннээх холоһуу күрэстэргэ, онно чахчы уочаратынан бириистэри таһааран туттартыыллар. Оттон, шоу хабааннаах, анал ааттар бэриллэр сонун түһүлгэлэргэ ол оруолу оонньообот, оттон кимиэхэ эрэ бастакы, кимиэхэ эрэ кэнники бэриллэр буоллаҕа.
Ол иһин, кэлин бэйэбит ыытар тэрээһиннэрбитигэр миэстэлэһиини киллэрбэт буола сатыыбыт, кыттааччыларга син биир сүрэхтэрин ханнык эрэ муннугар хомолто саһан хаалар эбит диэн ити сэрэйэрбитинэн диэххэ… Уонна кыттааччылар да бэйэлэрэ онтон олус астыналлар, бэйэлэрин күөнтэһии тыыныгар киллэрбэккэ, эрэллээхтик баар кыахтарын, сатабылларын, талааннарын арыйарга көҥүллүк, ханнык да араамкаҕа киирбэккэ дьоһуннаахтык бэлэмнэнэллэр. Ол буоллаҕа ди, режиссерга уонна кыттааччылар ыккардыгар өйдөһүү, сатаһыы, табыллыы эйгэтэ олохтоноро.
Бачча үлэлиэхпэр дылы тэрээһин араастарын тэрийсэн уонна тэрийэн кэлбит буолан, күрэстэһии, холоһуу хабааннаах тэрээһин бэйэтэ туспа күчүмэҕэйдэрдээхтэрин билэбин диэхпин сөп уонна ырытыһыы түмүгүнэн сөптөөх толкуйга кэлии кэмигэр итинник тахсар.
Ааттаах-суоллаах киһибит аатыгар ыытыллар тэрээһиҥҥэ дьүүллүүр сүбэҕэ киэҥ эйгэҕэ биллэр-көстөр, дьоһуннаах дьоммут үлэлэстилэр.
Ол курдук:
 Дьүүллүүр сүбэ түһэ – суруналыыс, Арассыыйа суруналыыстарын сойууһун, СӨ ырыа айааччыларын сойууһун чилиэннэрэ, СӨ култууратын туйгуна, С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинин исписэлииһэ Михаил Серканович Семенов;
Тэҥҥэ үлэлэстилэр:
 «Олоҥхосуты Якутии — хранители эпического наследия» научнай, популярнай үлэлэргэ Кыайыылаах үрдүк аатын ылбыт, В.С.Николаев аатынан норуодунай тыйаатыр салайааччыта, СӨ култууратын туйгуна Екатерина Афанасьевна Григорьева;
 Өрөспүүбүлүкэтээҕи, региональнайдааҕы көрүүлэргэ “Эр киһи бастыҥ оруола” анал аат алта төгүллээх хаһаайына, Ньурбаҕа ыытыллыбыт бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи “САТА”, онтон, “Алыптаах мааска” бэстибээллэр кыайыылаахтара, региональнайдааҕы көрүүгэ “Бастыҥ режиссерскай үлэ” анал аат хаһаайына, норуодунай тыйаатыр артыыһа, СӨ култууратын туйгуна Прокопий Николаевич Яковлев;
 Москватааҕы Щепкин аатынан театральнай училище 1966 сыллаах выпускнига, талааннаах драма, киинэ артыыһа, Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ хаһаайына, Ньурба, Сунтаар улуустарын Бочуоттаах олохтооҕо Фрументий Петрович Сафронов;
 Арассыыйа үөрэҕириитин Бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Н.М. Родионова аатынан Сунтаардааҕы оҕо дьоҕурун сайыннарар киин дириэктэрэ Ангелина Владимировна Антонова;

Биэс түһүмэх көрүҥүнэн дьүүллүүр сүбэ олус бэрткэ үлэлээн, кыттааччы уолаттарбыт сөптөөх анал ааттарга тигистилэр.
Ол курдук:
🔹 “ЭРЧИМНЭЭХ КОНФЕРАНСЬЕ” анал аат хаһаайына  Семен Васильев, Түбэй Дьаархан нэһилиэгин «Айыс» култуурунай киин уус-уран салайааччыта;
🔹 “САТАБЫЛЛААХ КОНФЕРАНСЬЕ” анал аат хаһаайына  Федор Попов, Тэҥкэ нэһилиэгин «Кустук» тыа кулуубун мэтэдииһэ;
🔹 “АЛАМАЙ КӨСТҮҮЛЭЭХ КОНФЕРАНСЬЕ” анал аат хаһаайына  Станислав Николаев, Аллыҥа нэһилиэгин «Х.Н.Николаева аатынан» култуурунай сынньатар киин уус-уран салайааччыта;
🔹 “КӨРӨӨЧЧҮ СЭҤЭЭРБИТ КОНФЕРАНСЬЕТА” анал аат хаһаайына  Петр Уаров, Тойбохой нэһилиэгин «Кыталык» култуурунай сынньатар киин мэтэдииһэ;
🔹 “АЙЫЛҔАЛААХ КОНФЕРАНСЬЕ” анал аат хаһаайына  Герман Иванов, Сунтаар улууһун култууратын уонна айылгытын салалтатын сүрүннүүр салаатын исписэлииһэ;
🔹 «ХОМОҔОЙ ТЫЛЛААХ КОНФЕРАНСЬЕ” анал аат хаһаайына  Айсен Федоров, «Партизан» норуот айымньытын театральнай киинин фольклорга исписэлииһэ;
🔹 “ТАЛБА ТАЛААН КОНФЕРАНСЬЕ” анал аат хаһаайына  Роман Амонов, «Партизан» норуот айымньытын театральнай киинин тыаска-ууска режиссера.
Кыттааччыларбыт Сунтаар култууратын уонна айылгытын салалтатын, С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын киинин, нэһилиэктэрин аҕа баһылыктарын, үлэлиир кулууптарын, аймахтарын-доҕотторун ааттарыттан бэлэхтэри туттулар, истиҥ эҕэрдэ тыллары иһиттилэр, «Сунтаар сонуннара» хаһыат, «Саха» көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа Сунтаардааҕы филиала сонуннарга диэн көрдө, уһулла.

Тэрээһин бүтүүтэ, Владимир Степанович Николаев дьиэ-кэргэнин аатыттан диэн, оҕолоро бэйэлэрэ быһааран, аҕаларын үрдүк аатыгар ыытыллыбыт тэрээһиҥҥэ кыттыһан, уолаттарга барыларыгар сертификат биэрдилэр. Ону ааһан, сөбүлүү көрбүт ыытааччыга бэйэлэрин анал бириистэрин 30 тыһ. солкуобайы уу харчынан Айсен Федоровка туруордулар. Ол бэйэлэрин көҥүл санаалара буоллаҕа , тэрийээччилэр бэйэбит да соһуйдубут.
Оттон, бэйэм көрүүбэр Айсен Федоровка анал бириис тиксибитэ олус суолталаах курдук ылынным. Төрүт үгэһи өрө тутар киһиэхэ, сүдү киһи Сэргэй Сибиэрэп баай айар нэһилиэстибэтин чинчийэ, үөрэтэ, билиһиннэрэ, тарҕата сылдьар киһиэхэ болҕомто уурбуттара кэмигэр олус бэрт. Уол аһара соһуйда даҕаны, олус үөрдэ даҕаны, «сахалыы саҥа таҥас тиктэрэн эрэбин, онтубар эбии туһаныам, ол-бу миэлэскэ туттуом суоҕа, тылбын биэрэбин» диэн үрдүк сыанаттан саҥаран дьону сэргэхситтэ. Онон, сотору кэминэн Айсен Федоров толору саҥа сахалыы таҥастанан, үрдүк, уоттаах-күөстээх сыаналарга тахсан кылыһахтаах куолаһынан дорҕоонноох тойугу туойан доллоһутарын, хас да чаас иэйэн туран олоҥхолуурун «ноо» диэн сэҥээрэн истиэхпит турдаҕа диэн эрэнэ күүтэбит !
Тэрээһин быыһыгар Фрументий Сафронов Иван Гоголев тылларыгар, Христофор Максимов матыыбыгар «Күнү таптыыбын» диэн ырыатынан мэлдьи да буоларын курдук, олус иэйиилээхтик толорон, дьон кутун-сүрүн тутуон тутта, тохтообот дохсун ытыс тыаһыгар доҕуһуолланан иккис ырыатын ыллаан тэрээһиммитин ситэрэн-хоторон биэрдэ. Сунтаардааҕы оҕо ускуустубатын оскуолатын (дир. А.К.Степанов) гитаристарын бөлөҕө «Puerto Rosa» диэн эрчимнээх мексиканскай муусуканы оонньоон дьон сэҥээриитин эмиэ ылыан ыллылар. Салайааччы Анатолий Пахомов дьарыктыыр оҕолоро идэтийбит таһымнаах мусукааннартан итэҕэһэ суох олус бэрткэ да оонньоотулар .
Оттон, Сибиэрэп киинин уус-уран салайааччыта Николай Баянаев саҥа тэрийбит «Күбэйэ» бөлөҕүн далбар хотуттара кэрэ үҥкүүнү толорон үтүө тэрээһини өссө киэргэтэн биэрдилэр.
Түмүккэ, боччумнаах тэрээһиҥҥэ эппиэтинэстээхтик кыттыспыт С.А.Зверев-Кыыл Уолун аатынан норуот айымньытын үлэһиттэригэр (дир. А.Д. Седалищев) махталбытын биллэрэбит. Чуолаан, оператор уолаттарга: тэрээһин туох-баар рекламнай оҥоһуктарыттан сыана экраныгар көстөр роликтарга, сыана уотугар-күөһүгэр, кыраамыкаҕа тиийэ, үлэлэспит уот-күөс операторыгар Михаил Сивцевка, муусука булуутугар, таҥыллыытыгар үлэлэспит тыас-уус операторыгар Ариан Лаптевка, «Уу оҕуһун муоһугар сурук» моно-испэктээктэн быһа тардыы уус-уран ааҕыыларга миигинниин тэҥҥэ олорсон хас биирдии кыттааччыга сөптөөх видео-дьүһүйүүлэргэ үлэлэспит тыаһы-ууһу таҥааччы Павел Кузмиҥҥа, сыана микрофоннарын, о.д.а атрибуттары таһаарыыга-хомуйууга үлэлэспит статистары («Түһүлгэ» норуодунай үҥкүү уолаттарын) сөпкө аттаран туруортаабыт кэллэктиип салайааччытыгар Мотрена Лазареваҕа улахан махталбын тиэрдэбин.
Тэрээһин буолуо икки күн эрэ иннигэр Улан-Удэттэн сиэссийэтигэр үөрэнэн кэлбит Роман Амонов, бэрт түргэнник ылсыһан түүннэри уолаттар уопсай ырыаларын оҥорбутугар, сыанаҕа онно сөптөөх хамсаныылары эрчийбитигэр, сонун нүөмэр быһыытынан таһаарбытыгар биһирэбилбитин эрэ биллэрэбит .

Бэйэм эдэр кэллиэгэлэрим, Евдокия Сивцева  тэрээһин хаамыытын быһаарар режиссерскай партитураны кыайа-хото туппутун, оттон, Анна Трифонова тэрээһин боппуруостарыгар күүскэ үлэлэспитин, уоттаах-күөстээх сыанаҕа тэҥҥэ ыытыһан, бэрткэ ситэрсэн биэрбитин хайҕыахпын эрэ сөп.

Маннык биир хамаанданан өйдөһөн-сүбэлэһэн, бэйэ-бэйэни ситэрсэн үлэлээтэххэ таһымнаах, дьон астына көрөр, дуоһуйар тэрээһиннэрэ тахсаллар диэн бэлиэтиэҕи баҕарыллар.
«Өссө да өр дууһабытын сылаанньытар, биһиги дьиэ кэргэҥҥэ, атын да көрбүт Сунтаар олохтоохторугар кэпсээн буолар ахтыы өрөгөйдөөх киэһэтэ ааста» диэн Владимир Степанович Николаев улахан кыыһа Ангелина Владимировна  бииргэ төрөөбүттэр бары, оҕолор, аймахтар олус астыммыттарын, биһирэбиллэрин биллэрэн ис дууһаттан истиҥ махталларын тиэртилэр, ол, биһиэхэ, тэрийээччилэргэ сыралаах үлэбитигэр үрдүк сыанабыл буолар уонна онтон санаабыт күүһүрэн, инникитин саҥаттан саҥа сонун бырайыактары олоххо киллэрэргэ бүччүм санаа үөскүүр…

Тэрээһин ааптара, режиссера Галина Самойлова.