Абалаахха саҥа сонотуоруйу тутуоҕуҥ!

Мин 1992 сыллаахха “Абалаах” сонотуоруйугар уопсай турукпун күүһүрдээри, Бэстээххэ 14 хонукка эмтэммитим. Оччолортон Абалаахха гааһынан оттуллар хочуолунай киирэрэ буоллар диэн кэтэһэ саныырым. 50 сыл үлэлээн баран, сүһүөхпүн эмтэнээри, былырыын саҥа дьыл иннинэ онно тиийдим.

Аллараа Бэстээххэ баар сонотуоруй билигин 54 сытар миэстэлээх, 34 үлэһиттээх. Мэдиссиинэ уонна санитария тэрийээччитэ Тит Егорович Сосин туруорсуутунан, 1935 сыллаахха аһыллыаҕыттан күн бүгүнүгэр диэри тиһигин быспакка үлэлиир. 24-түү, 12-лии күннээх эмтэниини, ортотунан, 60-70 киһи ааһар. Ону барытын суоттаатахха, сөҕүмэр сыыппара тахсар. Абалаах абыраллаах бадараана, минеральнай уута чөлүгэр түһэрэр, харахтан сыыһы ылбыт курдук эмтиир.

Дьону эмтээһиҥҥэ 4 сүрүн дьиэ үлэлиир: сынньанааччылар утуйар, бадараанынан эмтэнэр, физиотерапевтичес­кай куорпустар уонна остолобуой. Барыта мас дьиэ. Дьиэ-уот эргэрбитэ харахха быраҕыллар.

Бастаан тэриллэригэр сонотуоруй Абалаах күөлүн үрдүгэр турбута, 40-чэ сыл онно үлэлээбитэ. Ол Аллараа Бэстээхтэн 73 км ыраах сытар сир. Үрдүттэн олорон төһө баҕарар эмтээх ууну, былыыгы туһаналлара. Оннук ордук табыгастааҕа; таһарга, хара­йарга эбии ороскуот тахсыбата, хостоммут бадараан эмтиир көдьүүһэ намтаабата. Ол эрээри, суол мөлтөҕүттэн 1974 с. сонотуоруйу Аллараа Бэстээххэ көһөрөргө быһаарбыттара. Онтон ыла эмтээх бадараан брикетинэн хостонон аҕалыллар. Туһаныллыбыт бадарааны күөлгэ төттөрү илдьэн куталлар.

Төрүттээччи Тит Сосин Абалаах күөлүн чинчийиини тэрийтэрбитэ. Ол курдук, бастаан геологическай эспэдииссийэ, онтон М.К.Аммосов туруорсуутунан CCРС наукаларын академиятын мэдиссии­нэҕэ этэрээтэ үлэлээбиттэрэ. Тит Егорович ССРС ыарахан бырамыысыланнаһын наркома Серго Орджоникидзены кытта биир идэлээхтэр быһыытынан билсэр буолуохтаахтар, ол эмиэ көмөлөспүтэ саарбахтамат. 1934 с. химик А.Д.Егоров, буровой маастар С.С.Осинцев күөллэр састааптарын үөрэппиттэрэ.

1935 с. Абалаах алааһыгар 15 куойкалаах уопутнай ку­­руорт аһыллыбыт. Кылгас кэм иһигэр 4 дьиэ, 2 ам­­паар тутуллубут. Сотору буо­­лаат 4 киһилээх курортологичес­кай эспэдииссийэ кэлэн үөрэтэн баран, саппааһа улаханын – 100 сылга 700-800 куойкалаах балыыһа үлэлиэн сөбүн быһаарбыттар.

1957 с. Дьокуускайдааҕы чинчийэр-буурдуур (разведочнай бурение) хонтуората күөлгэ 296 миэтэрэ дириҥнээх скважинаны дьөлө үүттээн сероводород сыттаах ууну булбута. Сайыныгар И.М.Брюханов уонна И.Н.Кычкин салайааччылаах СГУ геологическай этэрээтэ Абалаах күөл эмтээх былыыгын үөрэтээри, геологическай уонна радиометрическай чинчийии оҥорбута: эмтээх былыык саппааһа барыта 1496495 туонна диэн аахпыттара.

Л.А.Яроцкай бу күөл уутун уонна былыыгын саппааһын 100 сыл устата сыл аайы 740 эбэтэр хос-хос туһанар буол­лахха, 7400 куойка­лаах эмп тэрилтэтин хааччы­йыахха сөп диэн суоттаабыта. Иккис итинник эспэдииссийэ Краснодарскай кыраай Горячай Ключ куруордун уутугар майгынныырын ыйбыт. Исписэлиистэр быһааралларынан, 4 туонна кэриҥэ минеральнай уу кыһыннары күөлгэ тоҥмокко түһэр. Бу уу ордук куртахха, ис-үөс ыарыытыгар туһалаах. Сэттэ уонус сылларга Абалаах былыыгын Саха сиригэр, Илин Сибиир уонна Новгород уобалаһыгар баар 40 профилакторийга туһаналлара.

Байыаннай дьайыы кыттыылаахтара эмтэниэ этилэр

Билигин араас бырайыактар үлэлиир кэмнэригэр сонотуоруйу урукку миэстэтигэр – Абалаах күөл үрдүгэр, саҥа дьиэлээн-уоттаан тутар кыаллар суол дии саныыбын. 2000 с.
улуус оччотооҕу баһылыга Г.М.Артемьев “Абалаах куруордун саҥалыы сайыннарар туһунан” дьаһала тахсыбыта. Онно мэдиссиинэ билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Д.Г.Тихонов тутуу бырайыагын оҥорторбута. Оччотооҕу сыананан
304 мөл. солк. ирдэнэрэ. 2015 сылтан бу боппуруоһу баһылык Н.П.Старостин салгыы туруорсубута. Ол эрээри дьоһуннаах бырайыак үлэтэ саҕалана илик, үп суоҕунан.

Мин, үйэ аҥаара кэм устата доруобуйа харыстабылыгар үлэлээбит быраас, кинилэр туруорсууларыгар кыттыһабын. Онуоха Абалаах киин сиргэ баарынан уонна Өлүөнэни туоруур муоста тутуллар буолбутунан, тирэх тэрилтэнэн буолар кыахтаах.

Байыаннай дьайыы кыттыылаахтара эмиэ абыраныа этилэр.  Суолун-ииһин, инфраструктуратын билигин сити­һиилээхтик үлэ­лиир бырагы­раамаларга киллэрэр кыах баар. Күөл туругун экологическай дьаһалларынан тупсарыахха сөп.  Чөл туруктаах нэһилиэнньэ – сайдыылаах өрөспүүбүлүкэ. Ил Дархаммыт Айсен Николаев доруобуйа харыстабылыгар улахан үлэни ыытар. Ол түмүгэр Саха сирин демографията тупсар, дьон олоҕо уһуур. Онон Абалаах күөлүн үрдүнэн сонотуоруй саҥа комплексын сахалыы тыыннаах тутан кэбиспит киһи, төһөлөөх дьоҥҥо туһа­лаах буолуо этэй!

Галина Трофимова, СӨ үтүөлээх бырааһа, РФ доруобуйатын харыстабылын туйгуна,

СӨ доруобуйа харыстабылын бэтэрээнэ.