Абыраллаах сайыҥҥы уу ситимэ

Самаан сайыммыт салаллан кэлэн, тыа сирин уонна куорат олохтоохторо дьиэ кэргэттэрин аһатаары, оҕуруот аһын арааһын олордоллор.

Онно сүрүн боппуруоһунан уунан хааччыллыы буолар. Нэһилиэктэргэ бу тыын кыһалҕа араастык быһаарыллар. Сорохтор сайыҥҥы уу турбатынан туһаналлар, сорохторго уу таһар массыына, тыраахтар күөлтэн уу тиэйэр. Бу үлэ араас сиргэ хайдах тэриллэр эбитий?

Сыырдаах биригээдэтэ

Кэпсээни Дьокуускай куорат таһынааҕы бөһүөлэктэн — Сыырдаахтан саҕалыахха. Быйыл сыырдаахтар, ууну эрдэ биэрдилэр диэн үөрэллэр. Манна Ньургун Колесов салалталаах биригээдэ бөһүөлэк иһинээҕи 70 ыалы (мантан 60‑на бастайааннай туттар), үөһээ түөлбэҕэ 50 ыалы турбанан кэлэр уунан хааччыйар. Онон, уопсайа, 110 ыал “водопровод” уутунан туһанар. Киин дэриэбинэҕэ — боротуокаттан, үөһээ ыалларга 1 км кэриҥэ тэйиччи сытар Кымньыылаахтан бырахтараллар.

Ньургун Николаевич этэринэн, сайыҥҥы уу ситимин үлэлэтии тыа сиригэр туһалаах эрээри, ороскуоттаах. Ол курдук, уотун төлөбүрэ, бэнсиинэ, генераторы, араас саппаас чааһы атыылаһыы элбэх үбү эрэйэр. Улахан носуоһу үлэлэтэр буоланнар, уокка ботуччу төлүүллэр. Быйыл ыам ыйын 27 күнүттэн ууну холбообуттар уонна күһүн балаҕан ыйын 10 күнүгэр диэри үлэлиэхтэрэ. Күһүн компрессор сакаастаан турбаҕа хаалбыт уутун үрдэрэллэр. Билигин тимир турбанан олороллор, аны былаастыкка көһүүгэ үлэ барыахтаах.

Сүүс бырыһыан

Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгэр (баһылык И. Гаврильев) өссө 2007 с. киин уулуссаларыгар тимир турбанан сайыҥҥы уу ситимин оҥорбуттара. Онтон 2020 с. сыыйа-баайа куонкурустарга кыттан, 6 км усталаах нэһилиэктэригэр 14 км уу турбатын киллэрбиттэр. Бу үлэни сылын аайы эбэн иһэллэр. Ол курдук, бастаан киин уулуссаҕа, Лесной уулуссаҕа оҥорбуттар, онтон олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагыраамаҕа кыттан, илин кырдалга былаастыгынан тардыбыттар. Бу үлэни “Үөдэй нэһилиэгин МТ Сирдэри-уоттары сайыннарыыга ааҕыныстыбата” муниципальнай автономнай тэрилтэ (Э. Данилов) салайар.

Онон нэһилиэккэ 226 дьиэ, ол эбэтэр сүүс бырыһыан сайыҥҥы уу турбатынан туһаналлар. Ыйдааҕы төлөбүрдэрэ — 800 солкуобай. Киирбит харчыны уоттарын төлөбүрүгэр, саппаас чааһы атыылаһыыга туһаналлар.

Бырагырааманы таба туһаммыт наахаралар

Мэҥэ Хаҥалас II Наахара нэһилиэгэр 2020 с. “Олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр бырагырааманан” (ППМИ) нэһилиэнньэ бэйэтэ сайыҥҥы уу турбатын тардыахха диэн куоластаабыт. Онон 3 608 850,18 солк. үлэ ыытыллыбыт. Ол курдук, 1950000 — нэһилиэк бүддьүөтүттэн, СӨ бүддьүөтүттэн — 1500000, нэһилиэнньэттэн — 108850,18, успуонсардартан — 50000. Бырагыраама көмөтүнэн 178 ыалга сайыҥҥы уу тиийбит.

— Быйыл төрдүс сайыммытын үлэлэтэбит. Бэйэ оҥоһуга буолан, көрөргө-истэргэ үлэлээх соҕус. Саас үс ыйдааҕы харчыларын нэһилиэнньэттэн хомуйабыт. Үс сыл балтараалыы тыһыынча солкуобайынан хамсаабакка турбута. Ол аата ыйга биэстии мөһөөх курдук. Быйыл үрдэтэн, 2000 солк. тиэртибит. Уолаттар үлэлэтэ тураллар. Уопсайа, 8 км курдук турба нэһилиэк иһигэр тардыллан турар. Бу бырагыраама сүрдээх үчүгэй. Нэһилиэнньэ иһэр уутун баһар сирбит ыраах буолан, өссө итинтэн сиэттэрэн, 3 км курдук сиргэ турба тардан, уу бырахтаран, 20 кубтаах емкость туруоран, онтон бодобуоһунан тиэйтэрэ сылдьабыт. Бэс ыйыгар ситиммитин дьаһалталар бэйэбит үлэлэтэбит, онтон от уонна атырдьах ыйдарыгар үлэһит булабыт, — диэн бырагырааманы таба туһаммыт нэһилиэк баһылыга Петр Никитин иһитиннэрдэ.

Көҥүлэ суох табыллыбат

Биллэн турар, дэриэбинэлэргэ тардыллыбыт уу турбалара алдьаналлара-кээһэнэллэрэ элбэх. Кыһыҥҥы өттүгэр от тиэйэр тыраахтардар алҕас таарыйан, алдьатыахтарын сөп. Холобура, Горнай улууһун Аһыма нэһилиэгэр уу турбата, өссө, 2009 с. киирбитэ. Ол үлэлээн иһэн, гаас тардыытынан сибээстээн, үлэтин тохтоппута. Ол ситимнэрин 2022 с. чөлүгэр түһэрбиттэр. Онон Аһыма 120 ыалын хааччыйан абыраабыт. Биир ый 700 солк. төлүүллэр.

— Турба үксүгэр кыһыҥҥы кэмҥэ алдьанара баар суол. Ол курдук, кэбиһиилээх оту анньан аҕалааччылар тоҕо көтөн кэбиһэллэр, онон ол өрөмүөнүн түбүгэ буолар. Ону тэҥэ суол нөҥүө сытар түөлбэлэрбитигэр кыайан илдьэ иликпит. Тоҕо диэтэххэ, Бүлүүлүүр суол федеральнай буолан, суолу туоратарга сөбүлэһии ылар уустуктардаах, — диир баһылык Савва Данилов.

Манна даҕатан эттэххэ, Абый улууһугар Белай Гора утары сытар Сутуруохаҕа сайыҥҥы уу кэлэр турбалаахтар. Бу ууларын ылар сирдэрэ “Сутуруоха” айылҕа ураты харыстанар сиригэр киирэр. Ол иһин Абыйдааҕы экологияны кэтээн көрүүгэ иниспиэксийэтиттэн уу ылалларыгар көҥүллэтэллэр.

Көрөргүт курдук, сайыҥҥы уу ситимэ дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыыга олус көмөлөөх. Онон киллэрэ илик нэһилиэктэр тиэтэйиҥ, атын дьон уопутун туһаныҥ, бырагыраамаларга кыттыҥ.