Афанасий Алексеев: «Олоҕум аргыһа оһуокай»

Өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр биһиэхэ, оһуокайдьыттарга, улахан үөрүүлээх түгэн буолла. Ытык-мааны Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан, сэттэ чулуу этээччигэ анал истипиэндьийэ-бириэмийэ туттарылынна.

Ааспыт өттүгэр соччо сыаналамматах дьон олус үөрдүбүт, долгуйдубут. Үйэлэргэ аргыстаһан кэлбит урааҥхай саха улуу култуурата өрө тутуллубутуттан, мааныламмытыттан сүрэхпит толугуруу мөҕүстэ, үйэлээх сааспыт тухары умнуохпут суоҕа.

Төрөппүт ийэм Довна Васильевна чулуу оһуокайдьыт, олоҥхоһут этэ. Киэһэ аайы көмүлүөк оһох иннигэр көтөҕөн олорон олоҥхолуура, оһуокайдыыра. Ыллаан бүтэн баран, кулгаахпар аргыый сибигинэйэн: “Оҕом оһуокайдьыт, ырыаһыт буолуоҕа”, – диирэ. Оччолорго 4 саастаах уолчаан этим. Хардатын ийэм барахсаҥҥа хайаан да оһуо­кайдьыт буолуоҕум диэн этэрим. Ийэбин олус таптыырым, инньэ гынан, 7 сааспыттан оҕолору мунньан, түһүлгэлээн этэр буол­бутум.

Оччоттон 80 сыл тохтообокко, оһуокайбын этэн кэллим. Оһуокай олоҕум аргыһа буолла. Быйыл 88-с хаарым түстэ. Ийэм алгыһынан, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбэр оһуокайга түөрт төгүл чөмпүйүөн, гран-при буоллум уонна икки төгүл Олоҥхо ыһыаҕар бастаатым. Ыһыахтарга ыҥырыллан, 11 оройуон, 19 төгүл нэһилиэк ыһыахтарыгар бастаабытым. Сыаналаах бириис бөҕө ылан, үөрбүтүм-көппүтүм. 2013 сыллаахха Туймаада ыһыаҕар массыынанан наҕараадаламмытым. Айсен Сергеевич куорат мэрэ буолан олорон, массыына күлүүһүн туттарыыта туохха да тэҥнэммэт түгэн этэ.

КЫЫЛ УОЛА АЛҔААБЫТА

Бүлүү училищетыгар иккис кууруска үөрэнэ сырыттахпына, ийэм: “Сунтаарга улуу оһуокай этээччи Сергей Зверев-Кыыл Уола баар. Сунтаар ыһыаҕар бар, кинини көр, этэрин иһит”, – диэтэ.

Бэс ыйыгар борохуотунан айаннаан тиийдим. Ыһыах буола турар. Киһи бөҕө. Кэрийэ сылдьан иһиттим – уонча түөлбэнэн арахсан, оһуобай кылыһах куоластаах мааны оһуокайдьыттар этии-тыыныы бөҕөлөр. Санаабар, Сергей Звереви көрдүүбүн. Суох быһыылаах.

Арай, саар тэгил уҥуохтаах, уурбут-туппут курдук эттээх-­сииннээх, хара бараан дьүһүннээх, сытыы тобулу көрөр харахтардаах, сахалыы ырбаахылаах, куһаат курдаах, хара уһун дэй­­биири иилиммит киһи кэлэн, ыһыахтыыр түһүлгэ ортотугар аҕыйах киһини икки өттүгэр тутан, этэн куһуйан барда. Куолаһын оҥостор киирии ырыата дьирилэтэн сүрдээх. Туох баар түһүлгэлэр ыһыллан, бары “оҕонньордоругар” сырсан кэллилэр. Тыһыынчаттан тахса киһи буолла бадахтаах. Мин толлон, этээччиттэн тэйиччи соҕус сылдьабын. 17-лээх эрэ уол буоллаҕым.

Санаам тулуппата. Оҕонньору кытта тутуһан үҥкүүлүөхпүн баҕардым. Чугаһаан-чугаһаан, үһүс киһинэн сылдьабын. Арай балтараа чаас кэриҥэ эппитин кэннэ, биир мааны таҥастаах, сааһырбыт киһи сылайда быһыылаах, оҕонньор илиитин арааран, түһүлгэттэн тахсан эрдэҕинэ, сүүрэн тиийэн, улуу этээччи илиитин хам ылан, батыспытынан бардым. Хата, дьолго, туох да диэбэтэ. Орто туруу дойдуга мин саҕа дьоллоох киһи суох курдук буолла.

Мин кэккэлэспитим кэннэ, чаас кэриҥэ этэн баран, оһуока­йын түмүктээтэ. Көрдөхпүнэ, тириппит ахан. Мин илиибин хаба тардан ылла уонна: “Хантан сылдьар оҕоҕунуй?” – диэт, тобулу көрдө. “Бүлүү куораттан ­анаан-минээн кэллим. Эйигин көрөөрү, эн оһуокайгын истээри”, – диэтим. Онуоха кини: “Оо, оҕом барахсан, үчүгэй оһуокайдьыт буолуоҥ, кытаат”, – диэн баран, төбөбүттэн имэрийэн ылла. Хас оһуокай эттэҕим ахсын улуу киһи эппитин саныыбын уонна имэрийбит сиринэн төбөм итийтэлээн ылар. Улуу киһи оһуокайдьыт буоларбар тулхадыйбат акылаат уурдаҕа, ол да иһин билиҥҥэ диэри этэҥҥэ этэ сырыттаҕым.

Былырыын Сергей Зверев күннэрин сунтаардар кини аатынан саҥа бэртээхэй дыбарыаска ыыттылар. Кини аатынан оһуокай күрэҕэр кыттан, “Үйэ этээччитэ” диэн үрдүк ааты ылан, үөрдүм-көттүм. Сунтаар курдук оһуокай дойдутугар ити үрдүк ааты ылыы мээнэҕэ буол­батах. Үөһэттэн айдарыылаах улуу этээччи С.Зверев-Кыыл Уола көмөлөһө сырыттаҕа диэн бигэ эрэллээхпин.

УЛУУ ОҺУОКАЙДЬЫТ ЭТЭ

Оһуокайдьыт буоларбар иккис акылааты уурбут киһинэн Үөһээ Бүлүү улуу этээччитэ, олоҥхоһут Андрей Титович Титаровы ааҕабын. Аатырар сураҕын истэммин, Үөһээ Бүлүү ыһыаҕар кинини истээри-көрөөрү барбытым.

Элбэх киһи оһуокайы таһаар­быта. Онтон эбиэт кэнниттэн Титаров этэр диэн суугунаһыы бөҕө буолла. Ортону үрдүнэн ­уҥуохтаах, мин көрдөхпүнэ, ыраас хааннаах бааһынайдыҥы, сахалыы таҥастаах, маҥан түнэ этэрбэстээх, үрүҥ дэйбиири иилиммит киһи этэн кылыгыратта. Куолаһа ырааһа, кылыһаҕа, хамсанан этэрэ миигин абы­лаан кэбистэ. Туойара үчүгэйэ, биир да тылыгар бүдүрүйбэккэ, чааһы быһа эттэ.

Хантан итинник киниэхэ үтүө иччилээх тыллар, саас-сааһынан наарданан кэлэн иһэллэриттэн салынным. Урааҥхай саха улуу уола, дьиҥ чахчы үөһэттэн айдарыылаах оһуобай киһи эбит диэн бигэ санаа өйбөр-сүрэхпэр хамсаабаттыы хатанна. Ыһыахтарга оһуокай дорҕоонун иһиттим да, Андрей Титовиһы саныы түһэбин. Кинини кытта хоннохтоһо сылдьан оһуокайы үтүктүбүт дьоллоохпун. Тарбахха баттанар саха норуотун биир улуу Аар Дархан этээччитэ этэ диэн чуолкайдык этэбин.

Оһуокай быыһыгар саха чулуу киһитин кытта сэһэргэһэн ааспытым. Хайдах оһуокайдьыт буол­бутун сэһэргээбитэ. Бастаан этэрин саҕана тыаҕа киирэн олорон, туойа үөрэммит.

Ааттаах үчүгэй хатыҥ таһыгар олорон хоһу­йан, чааһы быһа этэр эбит. Эбэтэр, кырасыабай кыыһы, саха Далбар Хотунун туойар эбит. Киһи олус аһыллан, тохтообокко икки да чаас этиэххэ сөп диэбитэ кулгаах­пар билиҥҥэ диэри бу баардыы иһиллэр. “Эн эдэр киһи, кытаат, кэккэлэһэ сылдьан иһиттэхпинэ, куолас баар, хоһооҥ­ҥун кыайа туттаххына, ааттаах этээччи буолуоххун сөп” диэн бэртээхэй сэһэргэһиибитин түмүктээбитэ.

Андрей Титовичка махтал үтүөтүн аныыбын уонна оһуо­кайдьыт буоларбар Сергей Зверев кэнниттэн акылаат охсубут киһинэн ааҕабын. Кини – үтүө-мааны Ил Дархаммыт Айсен Николаев тапталлаах эһэтэ. Эһэтин холооно суох ытыктыыра, таптыыра көстөр.

Кинигэлэр таҕыстылар, саха чулуу киһитэ оройуона сайдарыгар сүҥкэн кылааты киллэрбитин биллим, ордук тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар бэтэринээр буолан, үйэлэргэ өлбөөдүйбэт үлүгэрдээх үлэтин сөхтүм. Кининэн киэн туттуу кыымнара дууһабын угуттаатылар.

Былырыын Олоҥхо ыһыаҕа Үөһээ Бүлүүгэ үйэлэргэ умнуллубат гына үрдүк таһымҥа буолан ааспыта. Мин оһуокай күрэҕэр киирсэн, Аар Дархан этээччи буолан уонна Андрей Титович аатынан бирииһи ылан, саха тэҥнээҕэ суох буоллум.

Айсен Сергеевич дьонун кытта сүбэлэһэн, хас да сыл­лааҕыта бирииһи олохтообуттара. Хас да сыл иитиэхтээбит санаабын толорон, кыайан-хотон дьоллоннум. Улахан бирииһи ыһыах үөрүүлээх сабыллыытыгар Ил Дархан күн-күбэй ийэтэ, кыргыттара туттарыылара олус долгутуулаах этэ.

Бирииһи тута туран, Андрей Титович барахсаны харахпар ойуулаан көрө турбутум. Ис сүрэхтэн тахсар үтүө тыллары этээри гыммытым. Ол кыаллыбакка хаалбыта – ыһыах бырагы­рааматын бириэмэтэ кырыымчыгынан.

КОНТИНЕННАРЫ СИТИМНИИР

Урут оһуокайбыт сайын ыһыахтарга эрэ буолара. Улуу саха норуота баар-суох маассабай үҥкүүтүн уопсастыба тэрийэн, былааннаахтык сайыннарар санаа куруутун төбөбөр киирэ турара. Ону толорор түгэн үөскээбитэ. 1986 сыллаахха Дьокуускай куорат исполкомун бастакы солбуйааччынан анаммытым.

Кырдьык, сэбиэскэй былаас саҕана салалта оһуокайга олох наадыйбат этэ. Өссө боболлоро. Нууччалыы эттэххэ, “аласный патриотизм”, национализм саҕаланыа дииллэрэ. Ону ол диэбэккэ, норуот этиитин толорон, киэҥ ыҥырыылаах куорат актыыбын мунньаҕын тэрийэн, биир санаанан “Оһуокай” уопсастыбаны тэрийбиппит. Онон 1987 сыл от ыйын 31 күнэ саха оһуокайыгар уопсастыба тэриллибит күнүнэн ааҕыллар. Уопсастыба тэриллибитэ быйыл 35 сылын туолла. Олоҕум аргыһа буолбут “Оһуокай” уопсастыбаны тэрийбит дьол­лоохпун.

2011 сылтан Александр Джурович Данилов олус таһаарыылаахтык уопсастыба бэрэссэдээтэлинэн үлэлии-хамсыы сылдьар. Улуус аайы филиаллар тэрилиннилэр. 50-ча тыһыынча чи­­лиэннээхпит. Оһуокай үтүөлээх этээччитэ, 20-чэ Дархан, Аар Дархан этээччилэр баар буоллулар.

Оһуокай аан дойдуга таҕыста. 2012 сыллаахха Үс Хатыҥҥа 15 252 киһи кыттан, Гиннес рекордун олохтообуттара. Оһуокай аан дойдуга тахсан, биһигини аатыр­дар, улуутутар. Өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан Азия, Африка, Европа континеннарыгар оһуокайдар тэрилиннилэр. Онно баар сахалары түмэ тардан, оһуокайдаттыбыт.

Биир бэйэм спортсмен буолан, 1996 сыллаахха АХШ Атланта куоратыгар олимпийскай оонньууга сылдьан, биир киэһэ уонча турист сахалар оһуокайы олимпийскай дэриэбинэҕэ тэрийбиппит. 1,5 тыһыынча киһи оһуокайга киирбитэ. Омуктар олус хай­ҕаабыттара.

Онтон 2000 сыллаахха Австралия Сидней куоратыгар бара сылдьан, олимпийскай дэриэ­бинэҕэ уонча турист сахалар оһуокайы тэрийбиппит, онно 500-тэн тахса киһи кыттыбыта.
Күн-күбэй ийэм этиитин толордум диэн аһара астынабын. Ийэм барахсан үөрэргэ, долгу­йарга дылы. Түһээн көрөбүн ээ.

“Оһуокай” уопсастыба былаа­на киэҥ, дириҥ. Саха норуотун чыпчаал култуурата сайда, туругура туруоҕа!

Афанасий АЛЕКСЕЕВ,
Аар Дархан этээччи.