Афанасий Ноев: «Аммалар бары күүстэрин түмэн, түмсүүлээх буолуу үтүө холобурун көрдөрдүлэр»

Быйыл Аммаҕа ыһыллар олоҥхобут ыһыаҕын кэнсиэпсийэтэ «Саҥарар саҥам сататын сабаҕалааҥ, этэр тылым эгэлгэтин эридьиэстээҥ» диэн Амма Эмиһиттэн төрүттээх сахаҕа киэҥник биллибит улуу олоҥхоһут Тимофей Васильевич Захаров-Чээбий «Ала Булкун» олоҥхотун тылларынан ааттанна.

Чээбий Түмэппий бу тылларынан салайтаран, кэнсиэпсийэ сүрүн ааптара РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна Клара Романовна Кириллина Амма дьоно олоҥхо тылын-өһүн ааҕыаҕыҥ, ис номоҕун өйдөөн, ырытан, норуот үйэлэр тухары муспут өйүн-санаатын сомсуоҕуҥ диэн сахабыт дьонун ыҥырар. Маныаха ханнык баҕарар олоҥхоҕо охтон баранар мастаах, уолан баранар уулаах, атааннаах-мөҥүөннээх орто дойду олоҕун үүннээх-тэһииннээх үтүө дьаһаллар, түмсүүлээх, эйэлээх буолуу уһун тускуга сирдиирин бэлиэтиибит. Ол иһин Аммалар Олоҥхо ыһыаҕын тэрээһинигэр хас да сыл инниттэн бэлэмнэнэн, хаһааҥҥытааҕар да ордук түмсэн, иллээх-эйэлээх санаанан салайтаран, оҕолуун -кырдьаҕастыын үгүс үлэни ыыттылар. Сыл устата улуус 14 нэһилиэктэрэ бука бары түөлбэлэрин олоҥхотун сыанаҕа туруоран көрдөрдүлэр. Норуот тылынан уус-уран бөдөҥ айымньытын сыанаҕа туруоруу уустук, түбүктээх үлэтэ нэһилиэк олохтоохторун биир санааҕа түмтэ, бүтүн олоҥхону тутулун тутуһан, тылын-өһүн илдьиритэн, үөрэтэн, матыыбын табан, таҥаһын-сабын тиктэн, айымньы туругар киирэн, толоруулара олоҥхо умсулҕаннаах эйгэтин олохтоото.

Маннык курдук Аммалар улахан ыһыаҕы ыһаары хас эмэ сыл инниттэн бэлэмнэнэн, бары күүстэрин түмэн, түмсүүлээх буолуу үтүө холобурун көрдөрдүлэр. Ким туохха ордук дьоҕурдааҕынан айар-тутар дьоҕурун арыйарыгар –сайыннарарыгар кыах биэрэн, далааһыннаах хамсаныылары оҥордулар. Холобурдаан этэр буоллахха, урукку да өттүгэр, Юрий Борисов диэн олоҥхоһут уонна олоҥхону дириҥник чинчийэр бэйэлэрин уоллара, сүрэҕин баҕатынан Олоҥхо Ыһыахтара ыһыллар улуустарын , бары нэһилиэктэрин көтүппэккэ кэрийэ сылдьан , дьону олоҥхону истэргэ, толорорго үөрэтэр, таарыччы түөлбэ олоҥхотун туһунан матырыйаллары хомуйар, олоҥхо эйгэтин олохтуур үтүө холобурун батыһан, улуус нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан бэйэлэрин сатабылларын баҕалаахтарга үөрэтэр энтузиаст дьоннор бааллара үөрдэр. Оннук дьонноругар тирэнэн Аммалар быйыл сүүс сүүрбэ кырыымпаһыттаах улахан бөлөҕү иитэн-такайан таһаардылар. Маннык улахан хамсааһыны саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн аан дойдуга сыаналанар “Кыл Саха» төрүт дорҕоон бөлөҕүн салайааччыта, Амматтан төрүттээх Анна Томская, кэргэнинээн Афанасий Томскайдыын көҕулээн-салайан таһаардылар. Онуоха күүс –көмө буолан бэйэтин тустаах үлэтин таһынан, эмиэ сүрэҕин баҕатынан нэһилиэктэри кэрийэ сылдьан , СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Василий Алексеевич Неустроев -Байаан Бааска диэн норуокка таптаан ааттыыр киһилэрэ кырыымпа дорҕоонун муусука гынан таһаарарга үөрэттэ-уһуйда. Кырыымпа аптаах дорҕоонун сөбүлээн,бүтүн дьиэ кэргэнинэн, оскуола оҕотуттан, аҕам саастаахтарыгар тиийэ үлүһүйэн дьарыктаннылар. Былыр былыргыттан баар кырыымпабыт быста сыспыт утумун Сэбиэскэй кэмҥэ , 1960-2006сс , Илья Михайлович Неустроев-Ырыа Ылдьаа диэн ытык киһилэрэ бэйэтэ уһанан оҥорбут кырыымпаларын илиититтэн араарбакка, хас кэнсиэр аайы, хас оскуола аайы, сайынын биир да ыанньык сайылыктарын көтүппэккэ кэрийэ сылдьан ураты муусукатын собус соҕотоҕун тыаһатан иһитиннэрэ. Оннук кырыымпа тойуга дьон өйүгэр санаатыгар хаалан хаалбыт буолан, аммалар бу дьарыкка тута ылсыбыттара. 2020 сылтан нэһилиэк аайы кырыымпа баар буоларыгар анаан СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Ольга Николаевна Судинова ылсан үлэлэһэн бачча элбэх баҕалаах дьоҥҥо кырыымпа оҥорор маастардары булан, бииргэ үлэлэспиттэрин түмүгэр, 60 кырыымпаны Амма Алтаныттан Семен Семенович Неустроев , 10 кырыымпаны Соморсунтан Айаал Гаврильевич Белолюбскай ,5 кырыымпаны Болугуртан Николай Аркадьевич Платонов уһанан оҥордулар. Онон ыһыах үөрүүлээх аһыллыытыгар сүүс сүүрбэ кырыымпаһыттар дьүһүйүүлэрэ, бу ыһыах биир сүдү көстүүтэ, өбүгэ утумун эрэллээхтик тутуу үтүө холобурунан буолуоҕа. Маны сэргэ «Кырыымпа түһүлгэтэ”, кырыымпаһыттар күрэхтэрэ диэн эмиэ үлэлиэҕэ.

Кырыымпаһыттар курдук эмиэ таһаарыылаахтык тимир уонна мас уустарын түмсүүтүн бэлиэтиээххэ наада. Быйыл Амма улууһугар 4 сиргэ уус кыһата арыллан, бэйэлэрин тимирдэри уһаарар буоллулар. Ол курдук, Аммаҕа бэйэтигэр Георгий Афанасьевич Олесов-Дьулус Уус салайааччылаах , Соморсуҥҥа нэһилиэк күүһүнэн Николай Павлов салайааччылаах , Чапчылҕаҥҥа оскуола иһинэн уонна Болугурга Устинов Степан Прокопьевич салайааччылаах, күөттээх оһохтоох уус кыһалара арылыннылар. Бу кыһаларга хомуһу, быһаҕы, кыптыыйы уһааран таһаарарга араас маастар кылаастар ыытылыннылар. Мас уустарыгар эмиэ элбэх үлэ ыытылынна, быйыл икки төгүллээн Аммаҕа бэйэтигэр уонна Эмис нэһилиэгэр өрөспүүбүлүкэ мас уустарыгар олоҥхо персонажтарын улахан мастан чочуйан таһаарарга күрэх ыытылынна. Күрэххэ оҥоһуллубут үлэлэр ыһыах түһүлгэтин бастыҥ киэргэлэ буоллулар.

Маны сэргэ биир сонун, саҥа түһүлгэнэн “Чороон түһүлгэтэ» буолуоҕа. Быйыл биир дойдулаахтара “Чороон 21 үйэ” тэрилтэ салайааччыта Софья Попова уонна өрөспүүбүлүкэ уустарын түмсүүтэ «Үс дойду Ытык иһитэ» диэн мас чороону , туойтан күөс иһити оҥорууга улахан күрэҕи уонна кэлбит ыалдьыттарга маастар кылаастары ыытарга бэлэмнэнэ сылдьаллар.

Ыһыахха бэлэмнэнэн уран тарбахтаах иистэнньэҥнэр сахалыы өбүгэ таҥаһын –сабын тигиигэ аата-ахсаана биллибэт маастар кылаастары, түмсүүлэри тэрийэн үлэлэттилэр. Чуолаан, Амматтан төрүттээх Саха АССР норуодунай худуоһунньуга Михаил Михайлович Носов этнографическай хартыыналарын тилиннэриигэ, сөргүтүүгэ улахан үлэ ыытылынна. Хас нэһилиэк аайы биирдии хартыынаны тилиннэрэргэ, үүт үкчү таҥас тиктэллэригэр сорудахтаммыта. Манна барытыгар туһааннаах учуонайдары, чинчийээччилэри аҕалан сүбэ-ама ыллылар,туспа үөрэх аастылар. Ол курдук,бу бырайыак сүрүн сүбэһитинэн история билимин кандидата, ХИФУ доцена, Светлана Ивановна Петрова буолар. Онон, нэһилиэк иистэнньэҥнэрэ тилиннэрбит хартыыналара ыһыах дьикти –кэрэ көстүүтэ буолуо диэн күүтэбит.

Өссө биир саҥа сонун түһүлгэ оҕо түһүлгэтэ буолар. Манна оҕону олоҥхо ис номоҕун биллэрэргэ туһуламмыт араас олоҥхо оонньуулара, олоҥхоҕо олоҕурбут туруоруулар, сэргэхситэр -сонурҕатар араас тэрээһиннэрэ буолаллара күүтүллэр. Быйылгы сыл оҕо саас сылынан биллэриллибит буолан, ыһыах үөрүүлээх арыллыыта оҕолорго олоҥхо аптаах -абылаҥнаах эйгэтин олохтуур сыаллаах биир дойдулаахтара Сергей Васильевич Расторгуев чаҕылхай цирковой ускуустуба нөҥүө олоҥхону дьүһүйдэ.

Улуус бары нэһилиэктэрэ Ыһыах уопсай түһүлгэтин киэргэтэргэ, сиэри-туому толорорго диэн кылтан, сиэлтэн ситии хаттылар, кэлбит ыалдьыттарга бэлэх буоллун диэн сукунаттан кыбытыктаах олбохтору тиктилэр, ол барыта холбоон үс тыһыынчаттан тахса олбох , алта биэрэстэттэн ордук уһуннаах ситии буолан таҕыста.

Аҕыйах сылтан бэттэх оҕолорго, улахан дьоҥҥо олоҥхону биирдиилээн уонна куолаан толорууга үгүс ахсааннаах күрэхтэр ыытылыннылар уонна араас хабааннаах научнай практическай кэмпэриэнсийэлэр ыытылыннылар. Амма олоҥхоһуттарыгар , фольклоругар аналлаах кинигэлэр бэчээттэннилэр. Бу барыта Олоҥхо ыһыаҕын кэнсиэпсийэтинэн, саҥарар саҥа сататын сабаҕалыырга, этэр тыл эгэлгэтин эрэдьиэстииргэ , нэһилиэнньэ духуобунай, култуурунай олоҕун таһыма үрдүүргэр сүҥкэн суолталаах кылаат , үйэлээх үлэ буолар. Тумсүүлээх буолуу Ыһыаҕар Амматтан төрүттээх өрөспүүбүлүкэҕэ биллэ-көстөр, ааттаах-суоллаах, талба талааннаах, дьоһун дьоҕурдаах дьонноро бука бары саба түһэн дойдуларыгар буолар ыһыахха улахан төһүү күүс буоллулар. Маныаха «Амма Түмсүү» диэн биир дойдулаахтар общественнай түмсүүлэрэ оҕо-ыччат дьоҥҥо айар күрэх арааһын тэрийэн бу сыл бүтүөр диэри өрөспүүбүлүкэ айар талааннаах саҥа ааттарын арыйарга-таһаарарга эмиэ үлэлэрин саҕалаатылар.

Аммалар 2003 сыллаахха, Эмис нэһилиэгэр, күн күөрэйэр Күөрэлэ алааһыгар, Чээбий олоҥхоһут төрөөбүтэ 135 сылыгар анаммыт өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бастакы Олоҥхоҕо анаммыт ыһыаҕы ыспыттара. Аан бастакытын Саха тыйаатырын артыыстара Чээбий «Ала Булкун» олоҥхотун түһүлгэ күөх хонуутугар оонньоон көрдөрбүттэрэ. Оччолорго уон үс саастаах Юра Борисов уолчаан «Көмүскэс санаалаах күн Айыы киһитэ Кэскил бухатыыр» диэн саҥа олоҥхотун иһитиннэрэн, бастакы Олоҥхоҕо анаммыт ыһыах арыйыытынан буолбута. Маннык көстүү, дьүһүйүү барыта Өрөспүүбүлүкэҕэ Олоҥхо ыһыахтарын тэрийэргэ, Олоҥхо тыйаатырын арыйарга өйү-санааны сахпыттара. Ол кэмтэн күн бүгүҥҥэ диэри элбэх сыл ааста, ону кытта Юрий Борисов олоҥхото, олоҥхону чинчийэр үлэтэ, Аммаҕа олоҥхо эйгэтэ эмиэ кэҥээн, сайдан кэллэ.

История кэрэһэлииринэн, Аммаҕа өссө биир бэлиэ ыһыаҕынан, Аҕа дойду улуу сэриитэ буола турдаҕына, 1944 сыллаахха, баартыйа Саха сиринээҕи обкомун уурааҕынан, Владимир Михайлович Новиков-Күннүк Уурастыырап көҕүлээһининэн, Аммаҕа улахан ыһыах ыһыллыбыт. Бу ыһыах сыала-соруга сомоҕолоһуу, ыар сүтүктээх аччык дьон санаатын өрө көтөҕүү диэн этэ.

Онон бу ыһыахха, дойдубут атааннаах-мөҥүөннээх бүгүҥҥү күнүгэр, Айыылартан алгыс ыла, арчылана, ыраастана, эйэлээх олоҕу түстүү, уһун тускуну тута, Алгыстаах Амма эһигини күүтэр!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирэ Афанасий Ноев.