Афанасий Постников: «Оҕо билими ийэ тылынан  ордук иҥэринэр»

“Барҕарыы” национальнай пуонда дириэктэрэ, норуот дьокутаата Афанасий Постниковы кытта пуонда үүнэр көлүөнэни сайыннарыыга суолун-ииһин, оҕолорго, ыччакка ийэ тыл эйгэтин тэрийии тула кэпсэттибит.

 “Барҕарыы” пуонда

– “Барҕарыы” пуонданы СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев Үрдүкү Сэбиэт уурааҕынан 1990 сыллаахха тэрийбитин туһунан докумуону тутан олороҕун. Пуонда үлэтэ-хамнаһа хайдаҕый? Оччотооҕу сыала-соруга төһө уларыйда?

– “Барҕарыы” өрөспүү­бүлүкэҕэ бастакынан тэриллибит пуонда. 1990-с уларыта тутуу сылларыгар Михаил Ефимович Николаев Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн олорон пуонданы тэрийэр  туһунан дьаһала тахсыбыта. Сопхуостар ыһылла турар, ырыынак усулуобуйатыгар көһүү кэмигэр социальнай хайысхаҕа – үөрэҕирии, доруобуйа харыс­табылын, култуура, ускуустуба салааларыгар дьону өйөөн уонна үүнэр ыччаты иитиигэ саамай суолталаах хайысхалар диэн тустаах пуонда тэриллибитэ. Бастатан туран, ускуус­тубаҕа, норуот духуобунаһыгар, төрүт култуураҕа, Национальнай кэнсиэпсийэни киллэрии­гэ уонна талааннаах оҕолору өйөөһүҥҥэ болҕомтону уурбуттара. Ыччаты тас дойдуга ыытан үөрэттэрии оччолорго саҕаламмыта, Муусука оскуолата тэриллибитэ, Мэдис­сиинэ киинэ тутуллубута. Оҕону эт-хаан өттүнэн сайыннараары, аан дойду таһымыгар таһаараары, киэҥ далааһыннаах норуоттар икки ардыларынааҕы “Азия оҕолоро” ус­­пуорт оонньууларын тэрийбиттэрэ. Улахан учуонайдар фундаментальнай үлэлэрин, оҕолорго аналлаах сири-дойдуну үөрэтэр кинигэлэри, сурунааллары бэчээттээһин эмиэ туспа хайысханан үлэлиирэ. Бу уо.д.а. хамсааһыннар барыта “Барҕарыы” пуонда нөҥүө ыытыллыбыттара, билигин  бэйэлэрэ туспа суол-иис тэлэн үлэлии олороллор.

“Барҕарыы” пуонда кэмпириэнсийэтэ

– Былырыыҥҥыттан сахалыы тылынан “Барҕарыы” кэмпириэн­сийэ ыытыллар. Ити туһунан кэпсии түһэриҥ буоллар.

– Сороҕор “Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэ баар, тоҕо иккиһин сахалыы тэрийэ­ҕит диэн ыйытыылар киирээччилэр. Кэмэ кэллэ. Оҕо билим хайысхаларын бэйэтин төрөөбүт төрүт тылынан үөрэттэҕинэ, билиини, матырыйаалы ордук ылынар. Оҕолорбутугар сайдыы кэскилин  иҥэриэхпитин баҕарар буоллахпытына, төрүт ийэ тылынан саҕалыырбыт суолталаах. “Барҕарыы” билим–быраак­тыка кэмпириэнсийэтэ тиэхиньиичэскэй салааттан саҕалаан космофизикаҕа тиийэ 16 хайысханан барар. Оҕолор төрүт дорҕоон нөҥүө ис-истэриттэн арыллан, матырыйаалы өссө дириҥник ылыналлар, өйдүүллэр. Итини таһынан, төрүт олохтоох омуктар тылларынан “Будущее Арктики” кэмпириэнсийэни эмиэ ыытабыт. Оҕолор дьүкээгирдии, эбээннии, о.д.а. тылынан кытталлар. Бастатан туран, оҕо ийэ тылын төһө билэрин сыаналыыбыт. Иккиһинэн, анал үөрэхтээх эспиэртэр оҕо матырыйаалын төһө дириҥник арыйбытын көрөллөр. Онон “Барҕарыы” пуонда оҕо ийэ тылынан билимҥэ сыстан сайдар кыаҕын тэрийэр.

Арассыыйа үрдүнэн хамсааһын баран эрэр. Холобур, билиҥҥитэ Саха сиригэр кэмпириэнсийэни тэрийэн баран, Арассыыйа таһымыгар тахсар кыахпыт суох. Онон, судаа­рыстыбаннай тыллаах эрэгийиэннэр РФ Үөрэҕириигэ министиэристибэтигэр этии­лэри бэлэмнии сылдьабыт.  Оччотугар биһиги оҕолорбут, холобур, Татарстааҥҥа тии­йэн саастыылаахтарын кытта ийэ тылларынан бырайыактары көмүскээн, кинилэр хайдах саҥаралларын, тылларын төһө билэллэрин көрөн, өссө үүнүө-сайдыа этилэр.

Былырыын барыта 400-тэн тахса оҕо кыттыбыта, отуттан тахса эспиэр үлэлээбитэ. Быйыл ити сыыппараны лаппа куоһарыахпыт диэн санаа баар. Сыллата кыттааччы ахсаа­на элбээн иһэригэр баҕарабыт, учууталлар үөрэнээччилэрин кытыннаралларыгар ыҥырабыт.

Биһиги уопсастыбаннай тэрилтэлэри – “Ийэ тыл кэс­килэ”, “Саха тыла 400”, “Күн оҕолоро” о.д.а. кытта ыкса үлэлэһиэхтээхпит диэн санааҕа кэллибит. Хас биирдии оскуо­лаҕа баар төрөппүт кэмитиэт­тэригэр оҕону бэйэтин ийэ тылынан иитиигэ болҕомтону ууруохтаахпыт.

Маны таһынан, “Лингвис­тическэй ландшафт” быра­йыак иитинэн, Ойуунускай үбүлүөйдээх сылыгар “Саха тыла 400” уонна Дьокуускай куорат дьаһалтата “Саха сирин саарыннара” бырайыагынан уулуссаларга, дьон элбэхтик сылдьар сирдэригэр, оптуобус тохтобулларыгар, оптуобустарга тумус туттар дьоммут бэргэн этиилэрин суруйдулар, күннээҕи туттар тыллары сахатытан ыйаатылар. Холобур, билигин уопсастыбаннай тэрилтэлэр “ааны ас”, “ааны бэйэҥ диэки тарт” диэн курдук күннээҕи туттар тыллары оҕо көрөн үөрэнэрин курдук сахатытыыга үлэни ыыталлар.

Оҥоһуу өй

– Ааспыт сылтан оҥоһуу өйү электроннай көмөлөһөөччү, тылдьыт быһыытынан туттар хайысхаҕа ылсан эрэбит. Бырагыраама оҥорон, ХИФУ тылга лабаратыары­йатын кытта үлэлэһэн, 10 500 курдук тылы киллэрдибит. Оҥоһуу өй тиэкистэн ылан сахалыы саҥарыытыгар эбэтэр тылы истэн баран тиэкискэ уларытан сыыппараҕа киллэриитигэр үлэлэр бара тураллар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бу хайысхаҕа дьарыктанар дьон, тэрилтэлэр, министиэристи­бэлэр элбэхтэр. Биһиги чопчу оҥоһуу өй оҕоҕо көмөлөһөр өттүн көрөбүт. Оҕобут дьиэтигэр соҕотох хааллаҕына, ити эппит “колонка” көмөлөһөөччү буолуохтаах. Холобур, “дьиэ­ҕэ үлэҕин толордуҥ дуо?” диэн ыйытыахтаах. Оҕо толорботох түгэнигэр, холобур, Амма Аччыгыйын “Сааскы кэми” ааҕан эбэтэр көрдөрөн биэриэх­тээх. Манна күүспүтүн бары түмэрбит ирдэнэр. Атыттар оҥорбуттарын биһиги хаттаан айан бириэмэни бараабакка, хардарыта, биир сүбэнэн хамсанарбыт ордук. Оҥоһуу өй оҕо кэриэтэ. Маҥнай үөрэтиэххэ, сайыннарыахха наада. Этэргэ дылы, төһөнөн үчүгэйдик үөрэтэбит да, соччонон өйдөөх оҕо буолар.

Оҕо лааҕыра

– Оҕолорго аналлаах лааҕыр үлэлиир диэн этэн аһарбытыҥ.  

– Былырыыҥҥыттан са­­йыҥҥы лааҕыры аһан үлэлэтиигэ холонон эрэбит. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 22 лааҕырга 600-тэн тахса оҕо сырытта. Бу тыл лааҕыра буолбатах. Сайыҥҥы лааҕырга оҕолор сахалыы кэпсэтэллэригэр эйгэни тэрийии буолар.

Быйыл лааҕырдары аһыыга эмиэ үлэлэһэр былааннаахпыт. Ол эрээри, уларытыылары киллэриэхпит. Сахалыы хайысхалаах, сөпкө тэрийбит, үчүгэй түмүктээх лааҕырдар икки ардыларыгар күрэс биллэрэн, материальнай-тиэхиньиичэс­кэй баазаларын сайыннаралларыгар күүс-көмө буолуохпут. Онон лааҕыры аһан үлэлэтэр оскуолалар сахалыы эйгэни тэрийиигэ болҕомто ууран, күрэскэ кытталларыгар ыҥырабыт.

Саха тылын кэскилэ

– Саха тыла инникитин хайа диэки салаллыа, сайдыа дии саныыгын?

– Элбэх учуонайдары, идэлээх дьону, уопсастыбанньыктары кытта кэпсэтэн көрдөххө, балаһыанньа кытаанах. Ол аата, норуот быһыытынан кэскилбит түөрэккэй туруктаах. Өксөкүлээх Өлөксөйтөн саҕа­лаан, М.Е.Николаевтаах сал­­ҕаан, улуу убайдарбыт сайын­наран, иитиэхтээн илдьэ кэлбит духуобунаспытыгар, ийэ тылбытыгар, култуурабытыгар, бүттүүн ылыстахпытына эрэ, балаһыанньаны уларытар, тупсарар кыахтаах­пыт. Оннооҕор улуус уһуйаан­нарыгар оҕолор бэрт аҕы­йах сыл иһигэр бэйэлэрин икки ардыларыгар нууччалыы кэпсэтэр буолан бардылар. Бу ийэ тылынан эйгэ кыа­йан тэриллибэтиттэн тутулуктаах. Балысханнык сайда турар сыыппара иһитиннэрэр үйэтигэр биһиги утары уунар матырыйаалбыт аҕыйах буолан, оҕолорбутун кыайан харыс­таабакка, сахалыы салайбакка сылдьабыт. Онон болҕомтону судаа­рыстыба, билим, мэтиэ­дикэ эрэ өттүттэн буолбакка, төрөппүт хас биирдии оҕотун кытта  үлэлиирэ ирдэнэр. Төрүт тылларынан саҥарар омуктар дьиэ иһигэр эйгэни тэрийдэхпитинэ эрэ инникитин тылбытын чөл тутан хаалар, көмүскүүр, судаарыстыба сыалын-соругун ситиһэр кыахтаахпыт.

Дойду Бэрэсидьиэнэ Влади­мир Путин кэккэ дьаһаллары ылаттаан эрэр. Аангылыйа тылын сабадыала күүһүрэн эрэринэн, оннооҕор нуучча тылын харыстааһыҥҥа Судаарыстыбаннай Дуумаҕа этиилэри киллэрдилэр. Биһиэхэ эмиэ маҕаһыыннарбыт омуктуу ааттаахтар. Хас биирдии урбаанньыт, саха киһитэ туруннаҕына эрэ тастан киирии сабыдыалын утарсар кыахтаахпыт. Олорон биэрбэккэ, кулгаах таһынан аһардыбакка, ис-иһиттэн болҕомтолоох­тук сыһыаннаһан, оҕо иитии­тигэр өйбүтүн-санаабытын ууруох тустаахпыт.

Күн бүгүн судаарыстыбаттан өйөбүл баар, үлэ барар, төрөппүттэр бэйэбит төрөөбүт ийэ тылбытынан саҥара, оҕолорбутун саҥарда иликпитинэ,  саха норуот быһыытынан төрүт үгэстэрин салгыы сайыннарара уустуктардаах. Онон төрөппүттэри, учууталлары, учуонайдары кэнчээри ыччаппыт туһугар биир санаанан түмсэн үлэлииргэ ыҥырабын.

ЧОКУУР ГАВРИЛЬЕВ УОННА ЛЮДМИЛА ПОПОВА БЭЛЭМНЭЭТИЛЭР