Аҕабыт Кыайыыны Рейхстаг аттыгар көрсүбүтэ

Улуу Кыайыы 80 сылын көрсө, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, ууну-уоту ортотунан ааһан, Улуу Кыайыыны Берлин куоракка көрсүбүт, төрөөбүт дойдутугар тыыннаах эргиллэр дьоллонон, сэрии кэнниттэн эйэлээх олоҕу чөлүгэр түһэриигэ, төрөөбүт дойдута сайдарын туһугар бэйэтин харыстаммакка үлэлээбит, сэрии бэтэрээнэ Гаврил Павлович Крылов туһунан кини улахан уола Гаврил Гаврильевич Крылов суруйар.

Аҕабыт 16 сааһыгар сэриигэ барбыта

Биһиги аҕабыт Крылов Гаврил Павлович Уус Алдан улууһун Хоро нэһилиэгин Майаҕаһыгар 1921 сыллаахха күн сирин көрбүтэ. Төрөппүттэрэ урукку аас-туор олох ыараханын эттэринэн-хааннарынан билэн, элбэх оҕо төрөөбүтүттэн суос-соҕотох биһиги эрэ аҕабытын тутан хаалан, баар-суох киһилэригэр дириҥ тапталларын иҥэрэн, кыратыттан улахан киһилии тэҥҥэ кэпсэтэн, сүбэлээн-амалаан, олус иһирэх эйгэҕэ улаатыннаран, киһи-хара буолбут.

Томторго таҥара дьиэтигэр баһаарга миэтирикэтэ умайан, аҕабыт төрөөбүт сыла чуолкайа суох. Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаҕына Бороҕон кулуубугар бастакы хамсыыр киинэни көрдөрбүттэр. «Онно улахан оҕолору эрэ киллэрэбит диэбиттэригэр сааспар 2 сылы эбинэн кэбиспитим», ‒ диэн бэйэтэ кэпсиирин оҕолоро бары истибиппит. Оччотугар биһиги аҕабыт Аҕа дойду уоттаах сэриитигэр баара эрэ 16 саастаах оҕо сэриилэһэ барбыт эбит.

Аҕабыт Гаврил Павлович Сэбиэскэй Сойуус Маршала Г.К. Жуков аармыйатыгар химическэй көмүскэнии 81-с отдельнай батальонугар химик-разведчик быһыытынан Сэбиэскэй сойуус Европа араас куораттарын, дойдуларын босхолоһон, Берлин куораты ылыыга кыттан, Кыайыыны Рейхстаг таһыгар көрсүбүт бэрт аҕыйах сахаттан биирдэстэрэ буолар. Кини сулууспалаабыт чааһа даҕаны олус сэдэх, олус эппиэтинэстээх уонна сэрэхтээх да эбит.

Элбэх өлүүнү, хааны-сиини, сэрии алдьархайын барытын илэ хараҕынан көрбүт, этинэн-хаанынан билбит буолан, аҕабыт сэрии туһунан кэпсиирин сөбүлээбэт этэ. Кэнники биһиги улаатан, ыал буолбуппут эрэ кэннэ бары остуол тула мустан чэйдиирбитигэр санаата кэллэҕинэ, аһыллан кэпсиирэ.

Ийэбитинээн Готовцева Матрена Павловналыын 6 оҕону төрөтөн, иитэн, барыбытын үөрэхтээн, атахпытыгар туруоран, 10 сиэни көрсөн, бэрт эйэ-дэмнээхтик олорбуттара.

Аҕабыт дьоһун олоҕу олорон, соҕотох бэйэтэ ыччат бөҕөтүн хаалларан, сирдээҕи аналын барытын толорон, ыарахан ыарыыттан 1993 сыллаахха сэтинньи ый бүтүүтэ күн сириттэн күрэммитэ.

Мантан салгыы аҕабыт Аҕа дойду сэриитигэр кыттыытын туһунан бэйэтэ суруйан хаалларбыт ахтыытын ааҕыҥ.

Аармыйаҕа барыы

«1941 сыллаахха күһүн ЫБСЛКС Обкома Өлүөхүмэ оройуонугар Туолбатааҕы нефтеразведкаҕа үлэҕэ ыыппыта. Онно үлэлии сылдьан 1942 сыл олунньу ыйга сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллыбытым. Бастаан Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспалаабытым. 1942 сыл күһүн элбэх баҕайы киһини фроҥҥа ыытаары бэлэмнээбиттэрэ. Биһиги ротабыт аҥарыттан ордуга фроҥҥа барар буолбута. Мин ол барыыга эмиэ хабыллан, барааччылары кытта бииргэ туспа казармаҕа тахсан олорбутум. Поезд кэлэрин күүтэн, күн аайы туспа дьарык ыытан, туспа аһаан-сиэн олорбуппут. Ол олордохпутуна сүнньүбэр саанык тахсан хаалбыта. Оттон мин фроҥҥа барыахпын олус баҕарабын. Хайдах да кистии сатаабытым иһин, эһэлии эргийэр буолан хаалбытым. Ону командирдарбыт бэлиэтии көрөн, миигин санчааска ыытан, көрдөрбүттэрэ. Онно тиийбиппэр биир старшай фельдшер хайытан, ириҥэтин дэлби ыган баран, тампон симэн кэбиспитэ. Онтум онон оһон хаалбакка сэтэрээн, өссө икки айахтаммыт этэ. Ону биир саха бырааһа иккиэннэрин холбуу хайа быһан, ыраастаан баран, тампон дэлби симпитэ уонна санчааска сытыарбыта. Ол киһи мин санчааска сыттахпына өрүү киирэн, сахалыы кэпсэтэр этэ. Сэрии буолуон эрэ иннинэ Иркутскайдааҕы медицинскэй институту бүтэрбит этэ. Мин санчааска сыттахпына, фроҥҥа барааччылары ылар састаап кэлбит этэ. Миигин били саха бырааһа ыҥыран ылан: «Дьонуҥ барар буоллулар, эн хайыыгын, барыаххын баҕараҕын дуо?» – диэбитэ. Ону мин: «Барыахпын баҕарабын», – диэбитим. «Дьэ, оччоҕо бааскын көрүөххэ эрэ», – диэн бэрэбээскибин сүөрдэрэн көрбүтэ уонна: «Оо, олус улахан эбит, аара син биир түһэрэн, хаалларан кэбиһииһиктэр уонна ордугун биһигини мөҕүүһүктэр, кыайан барыа суоххун, кэлин да барыы баар буолуо, онно бараар», – диэн хаалларан кэбиспитэ. Оччотооҕуга Сталинградскай сэрии олус тыҥааһыннаах бириэмэтигэр тиийэн турара. Биһиги дьоммут онно бараат, Сталинградскай сэриигэ киирбиттэр этэ. Кэлин

иһиттэххэ, Сталинградтааҕы кыргыһыы дьылҕатын сибирскэй полкалар быһаарбыттара дииллэр эбит этэ.

1943 сыллаахха бэс ыйыгар баҕабыт хоту, дьэ, арҕаа ыытар буолбуттара, ол эрэн кыһын Сталинградскай сэриигэ ыыппыттарын курдук балысхан элбэх киһи буолбакка, аҕыйах киһини сүүмэрдээбиттэрэ. Хас да хоммуппут кэннэ, дьэ, стройдааннар, Мациевскай станцияҕа киллэрбиттэрэ. Биһиги барыахтаах састааппыт кэлэн турар эбит. Монголияттан аттары аҕалбыттар этэ, олору биһиги көрөн-истэн, илдьэ барыахтаах этибит.

Аттары тиэйэргэ анаан оҥоһуллубут вагоннарга, элбэх баҕайы аты ыга симэн, пресстэммит от, эбиэс, жмых ылан, биирдии вагоҥҥа үстүү буоламмыт аттарбытын кытта айаннаатыбыт. Аара аһыырбытыгар сухой паек биэрбиттэрэ уонна сорох станцияларга тохтотон, остолобуойга илдьэн эбиэттэтэллэрэ. Поезд тохтообут бириэмэтигэр бириһиэн биэдэрэлэринэн аттарбытыгар водокачкаттан уу таһан уулатарбыт. Байкал күөл соҕуруу өттүн эргийии күнүс түбэспитэ. Наһаа элбэх сиринэн хайаны аннынан киирэн тахсыллара. Сорох оннук туннеллар хастыы да километр уһуннаах быһыылаахтара. Уон хонук устата поеһынан түүннэри-күнүстэри айаннаан түлүгүрэтэн, Арзамас диэн куоракка киэһэ тиийбиппит. Ол киэһэ тревога бөҕө буолбута. Станцияҕа баар бары паровозтар ыһыытаан улуспуттара. Онтон сарсыҥҥытыгар Горькай куоракка тиийбиппит. Аттарбытын онно туттарбыппыт. Оттон бэйэбитин стройдаан илдьэн, пересыльнай пууҥҥа туттарбыттара. Онно киһи киһитин билсибэт, хараҥанан эргийэр саллаата мустубут этэ.

Сэриигэ айан

Немецтэр Москваны ааһа түһэн, төһө эмэ ыраах тыылга баар Горькай куораты кэлэн бомбалыылларын сөҕө санаабытым. Олохтоохтор «хаһыс да түүннэрэ буолла немецтэр автозаводу кэлэн, бомбалыыр буолбуттара», – диэн кэпсээбиттэрэ. Онтон биирдэ күнүс кэлэ сылдьан баран, кэлбэт буолбуттара. Мин итиннэ хас да хоммутум кэннэ биирдэ стройдаан баран, элбэх киһини стройтан ыҥыран таһаарбыттара уонна «эһиги танковай училищеҕа үөрэххэ бараҕыт» диэбиттэрэ. Танковай училищебыт Бетлуга диэн куоракка тимир суолтан туора ыраах баҕайы баар эбит. Онно сатыы айаннаан саккыраһан, уһун суолу быһа субуһан тиийдибит. Биһиги саҥа тиийбит дьон туспа аһаан-сиэн сырыттыбыт. Оннук балачча сылдьыбыппыт кэннэ «училище директора полковник Москваттан кэлбит, саҥа набор буолбат үһү» диэн биһигини бука

барыбытын төттөрү утаарбыттара. Пересыльнай сирбитигэр төннөн сырыттахпытына, биир билбэт старшай лейтенаммыт кэлэн, миигин уонна хас да киһини стройтан ыҥыран таһаартарбыта уонна поезка олордон, илдьэ барбыта. Ол киһибит химическэй көмүскэнии 81-с отдельнай батальонун командирын строевой чааска солбуйааччы эбит. Оттон тиийбит сирбит Горовецкай байыаннай лааҕыр этэ. Биһиги эрэ буолбакка, тыа быыһыгар элбэх байыаннай чаастар бааллара. Ити лааҕырга олорон, дьааттаах химическэй веществолары, байыаннай дьыаланы үөрэтэн тахсыбыппыт. Күһүн буолуута кыстыыр сирбитигэр Муром куорат соҕуруу өттүгэр баар Ока өрүс үрдүгэр турар Панфилово диэн улахан дэриэбинэҕэ көһөрбүттэрэ. Мин тиийбит чааһым механизированнай часть эбит. Онон урукку курдук (пехотаҕа наар сатыы сылдьыбыппыт) буолбакка, массыыналарынан сылдьар буолбуппут. Сайын олорбут лааҕырбытыттан массыыналарынан Панфилово дэриэбинэҕэ көһөн тигинээн тиийбиппит дэриэбинэбит бэйэтэ биир колхоз эбит. Биһиги онно күһүн үүнүү хомуурун бүтүүтэ тиийэн, помидор, хортуоппуй, үүт мэнэйдэһэн, аһылыкпытыгар эбинэр буолбуппут. Миигин тиийэрбин кытта разведка взводугар анаабыттара. Ол взводпутугар уончабыт эрэ: икки украинец, биир мариец, мин – саха, уоннааҕыларбыт нууччалар этилэр. Онон бэйэбитин интернациональнай взводпут дэнэрбит.

Химическэй веществолары, байыаннай дьыаланы таһынан сибээс дьыалатын үөрэппиппит. Байыаннай чааска туспа связистар суохтар этэ. Онон сибээһи биһиэхэ сүктэрбиттэрэ. Биһиги чааспыт Московскай байыаннай уокурукка химическэй көмүскэнии 16-с туспа биригээдэтигэр киирэрэ. Хаста да массыынанан баран, аналлаах полигоҥҥа химическэй разведканы ыыттарбыттара, бүтүн батальонунан тахсан, химическэй сэрииттэн көмүскэниигэ аналлаах үөрэхтэри ыыталлара. Кыһын уокка оттор мас соҕотуопкатыгар үлэлэппиттэрэ. Онтон 1944 сыл сайын фроҥҥа барарга хомунуу буолбута. Миигин ити сыл от ыйыгар фроҥҥа бараары турдахпытына химическэй көмүскэнии 16-с туспа биригээдэтин политотдела ССКП чилиэнинэн ылбыта.1944 сыл от ыйыгар биһиги батальоммутун фроҥҥа ыытар буолбуттара.

Химическэй көмүскэнии батальона

Биһиги батальоммутун Ленинградскай фроҥҥа ыыппыттара. Ленинградскай фронт састаабыгар сылдьан Чудской уонна Псковскай күөллэр холбоһор силбэһиилэринэн биһиги сэриилэрбитин Эстония территориятыгар туоратыыны хааччыйыы операциятыгар, Балтийскай муораҕа баар Саарема диэн Эстония арыытыгар Ленинградскай фронт сэриилэрин туоратыы операциятыгар уонна Саарема арыыны өстөөхтөртөн букатыннаахтык босхолооһун иһин сэриигэ кыттыыны ылбытым. Биһиги сыалбыт өстөөхтөр переправаны бомбалыы кэллэхтэринэ буруо ыытан (дымовая завеса), переправаны бүрүйэн, өстөөх самолеттарыттан саһыарыы, сыалы муннарыы буолара. Онуоха анаан хойуу буруону таһаарар аналлаах убаҕастаах буочукалары тоҕоостоох сирдэригэр буорга дьөлө хаһан олордуллара. Буочукаларга опрыскиватель диэн установкалардаахтар. Тревога буоллаҕына ол ыстарарынан хойуу буруону таһаараллара. Биһигини ханнык эмэ зенитнэй чааһы кытта сибээстииллэрэ. Зенитчиктэр өстөөх хас сөмөлүөтэ, ханнык тииптээх сөмөлүөттэр хайа хайысханан көтөн кэлбиттэрин чуолкай билэллэрэ уонна биһиэхэ биллэрэллэрэ. Оччоҕо биһиэхэ тревога буолара.

Ити кэнниттэн биһиги эмиэ бэйэбит массыыналарбытынан айаннаан, Таллин диэн куоракка тиийбиппит. Таллиҥҥа кыратык олорорбутун кытта эмиэ саҥа бирикээс кэлэн, Биртсу диэн сиргэ тиэрдибиттэрэ. Онон биһиги байыаннай чаастарбыт Балтийскай муораҕа баар Эстония Саарема диэн арыытыгар силбэһиини туораан киирэллэрэ. Ити силбэһиинэн хас да паром үлэлээбитэ. Биһиги ол силбэһиини көмүскээһиҥҥэ олорбуппут. Өстөөх сөмөлүөттэрэ силбэһии үрдүнэн көтөн кэлэн бомбалыыллара, уста сылдьар миинэлэри быраҕаллара уонна пулеметунан ытыалыллара. Ити силбэһиинэн уҥуор аармыйа туораабытын кэннэ биһигини бэйэбитин эмиэ арыыга туораппыттара. Арыы саамай арҕаа тумса өстөөхтөртөн ситэ босхолоно илик этэ. Ол тумуска өстөөхтөр ыгыллан баран, олус күүскэ бөҕөргөтүнэн олороллоро. Биһигини онно илдьэн, инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Түүн аайы блиндаж, окуопа хаһан тахсарбыт. Өстөөх биһиги үлэлиир тыаспытын истэн буоллаҕа буолуо – түүнү быһа сырдатар ракеталарынан, пулеметтарынан, миинэлэринэн ытыалаан тахсара. Миигин үһүс рота команднай пуунугар сибээскэ ыыппыттара. Биир сарсыарда халлаан сырдыыта «катюшалар» куугунас заалпаларынан артиллерийскай бэлэмнэнии саҕаламмыта. Биһиги блиндажпыт аттыгар биир улахан калибрдаах артиллерийскай батарея турбута адьас кулгаахпытын дөйүтэн кэбиспитэ. Артиллерийскай бэлэмнэнии кэнниттэн тааҥкалар кимэн киирбиттэрэ, олор кэннилэриттэн пехота киирбитэ. Ол олордохпутуна, биир улахан калибрдаах снаряд биһиги блиндажпыт аттыгар түһэн, наһаа хатан тыастаах күүстээх дэлби тэбии буолбута. Блиндажпыт иһэ ыыс-быдаан буруо буолбута. Бастаан утаа дөйөн хаалан, тугу да истибэт курдук буолбуппут. Онтукпут сотору ааһан абыраабыта. Биһиги аттыбытыгар турбут батарея калибра улахан ырааҕы тэбэр буолан, биир сиргэ туран эрэн күнү быһа ытара. Ону өстөөхтөр эмиэ ырааҕы тэбэр артиллериялара таба бэлиэтээн, биһиги аттыбытынааҕы артиллерияны бултаһан киирэн барбыта. Ол содулугар биһиги блиндажпытын өстөөх снарядтара сиирэ-хайа түһүтэлээбиттэрэ. Онтон халлаан хараҥарбытын кэннэ капитан Панков батальон хамандыыргар артиллерийскай ытыалаһыыга түбэспиппитин кэпсээн туран, тыылга тахсарга көҥүллэтэн, дьонун илдьэ баран хаалбыта. Биһиги разведка взводун икки саллаата – связистар хаалан хаалбыппыт. Онтон батальон штабыттан бэйэбит дьоммут кэлэннэр, биһигини ылан тахсыбыттара. Инники кирбииттэн 2-3 километр тэйиччи биир сарай курдук улахан тутуу баарыгар баазаланарбыт. Онтукпутугар тиийэн, сынньанныбыт. Ити кимэн киирии буолуон иннинэ Балтийскай флот хараабыллара Рижскай залив диэки өттүттэн кэлэн, өстөөх позициятын ытыалаабыттара. Уонтан тахса хараабыл субуруһан тураннар, алдьархайдаах уоту аспыттара. Биһиги дьоммут ити кимэн киириигэ эрдэттэн үчүгэйдик бэлэмнэммиттэрэ. Биһиги баазаланар сирбит чугаһынан инники кирбиигэ массыына суола ааһара. Ол суолунан биир мааркалаах 5-6 легковой массыына бииргэ субуруһан кэлэллэрэ-бараллара. Ону Ленинградскай командующайа Маршал Говоров сылдьар дииллэрэ.

Биһигини ити кэнниттэн арыыттан Хаапсалу диэн куоракка таһаарбыттара. Онно олордохпутуна Ленинградскай фронт химическэй управлениетын начальнига генерал-майор Власов кэлэн, правительственнай наҕараадалары туттартаабыта. Ол иһигэр миэхэ «За боевые заслуги» диэн мэтээли биэрбиттэрэ.

Ол кэнниттэн биһиги батальоммутун Г.К. Жуков командующайдаах I Белорусскай фроҥҥа ыыппыттара. Онтон Берлини арҕаа өттүнэн Шпандау диэн пригородынан Берлиҥҥэ киирбиппит. I Белорусскай фронт састаабыгар сылдьан Польшаны босхолооһуҥҥа уонна Берлини ылыыга кыттыбытым.

Кыайыы өрөгөйө

1945 сыл ыам ыйын 2 күнүгэр Берлин бүтэһиктээхтик ылыллыбыта биһиги итинэн боевой суолбут Берлининэн тиийэн түмүктэммитэ. Хата, кэлбит саллааттар Рейхстаг истиэнэтигэр штыгынан, быһаҕынан, харандааһынан, ручканан, ким туох бэлиэ таһаарыан сөптөөх маллааҕынан бэйэлэрин араспаанньаларын, ааттарын, хантан тиийэ кэлбиттэрин ыйан, салҕана-салҕана үөһээҥҥигэ тиийэ суруйбуттара, истиэнэтин ордорботохтор этэ. Биһиги Рейхстагы көрөн баран, Бисмарк пааматынньыгар тиийэн, хаартыскаҕа түспүппүт. Миигин «Берлини ылыы иһин» мэтээлинэн, оттон батальоммутун «Кыһыл Сулус» уордьанынан наҕараадалаабыттара. Онон батальоммут химическэй көмүскэнии «Кыһыл Сулус» уордьаннаах 81-с туспа батальон диэн ааттанар буолбута.

Ити кэнниттэн биһигини Берлин арҕаа өттүнээҕи Шпандау диэн пригородка баар химическэй научнай-чинчийэр институту, Берлин ортотугар баар олус кистэлэҥ химическэй собуоту көтүрүүгэ, Вольфен, Биттерфельд диэн куораттарга уонна онтон салгыы утум-ситим кэлэн иһэр куораттарга баар улахан химическэй собуоттары көтүрүүгэ үлэлэппиттэрэ. Манна немецтэр Шпандау диэн пригородка баар химическэй институкка айыллыбыт араас дьааттаах химическэй веществолары аҕалан боруобалыыллар уонна маассабай производствоҕа ыыталлар эбит. Бу заводка смертниктар үлэлииллэрэ, мантан ким да тыыннаах дьиэтигэр, көҥүлгэ тахсан барбат этэ диэн кэпсииллэрэ.

Ити сайын 1945 с. биһиги чааспытын расформировкалаабыттара – кырдьаҕастарбытын демобилизациялаан, дьиэлэригэр ыыппыттара, оттон биһигини, эдэр өттүбүтүн уонна сорох офицердарбытын, техникалары баҕастары Берлинтэн балачча тэйиччи Бад-Заров диэн курорт-куоракка баар химическэй көмүскэнии Кыһыл Сулус уонна Александр Невскай уордьаннардаах10-с туспа батальонугар илдьэн, холбоон кэбиспиттэрэ. Биһиги взводпут командира Степанов онно тиийэн, син биир разведка взводун командирынан буолбута. Биһиги итиннэ кылгастык олорбуппут кэннэ Вольфен диэн куоракка арҕаа көһөрбүттэрэ. Онно улахан химическэй собуоттар баалларын көтүрбүппүт. Бу куораттан утум-ситим салгыы кэлэн иһэр куораттарга көһө сылдьан, демонтажка үлэлэппиттэрэ.

Миигин взводтан көһөрөн, батальон штабыгар техчааска суруксутунан ылбыттара. Онно үлэлии сылдьан, биир старшай лейтенанныын уонна секретнэй почтаны (спецпочтаны) таһар саллааттыын үһүө буолан, туох эрэ дьыаланы илдьэ Потсдамҥа бара сылдьыбыппыт. Оччотооҕуга Германияҕа баар советскай оккупационнай сэриилэр штабтара Потсдамҥа баар этэ. Биһиги онно химическэй управление штабын ыйдаран, наадалаах пакеттарын офицербыт киллэрэн, туттарбытын кэннэ, эмиэ туох эрэ наадаҕа барыта аҥардас офицердар эрэ олорор сирдэригэр бара сылдьыбыппыт.

1946 с. ыам ыйыгар миигин демобилизациялаабыттара. Батальон командирын политчааска солбуйааччы капитан Румянцев диэн киһи миигин сверхсрочнай сулууспаҕа хааллараары агитациялыы сатаабыта да, буолумматаҕым, дойдубун ахтарым бэрт этэ.

Дойдубар төннүү

Демобилизацияланар буолбутум кэннэ саҥа импортнай матырыйааллаах шинель, саҥа обмундирование, аҕыйах киилэ саахар уонна хамнаспын 2000 солкуобайтан тахсаны биэрбиттэрэ. Мин урут хамнастаахпын да билбэккэ сылдьыбытым. Туох түбэһэрин барытын оборона пуондатыгар биэрэн иһэр этибит. Биһигини Франкфурт на Одере диэн куоракка муспуттара. Онно биһиги сахалар бэһиэ дуу, алтыа дуу буолбуппут. Ол иһигэр пограничнай формалаах, НКВД войскатыгар сулууспалаабыт саллаат Гоголев Николай Саввич баара. Кини Берлин арҕаа өттүгэр баар Потсдам куоракка буолбут, аатырбыт Берлиннээҕи «Большая тройка» кэмпэриэнсийэтигэр харабылга турбут этэ. Онон Сталины, Молотовы, Трумены, Черчилли, Этлины о.д.а. олус чугастан көрбүт. Биһиги ити куоракка атын чаастартан демобилизацияланан, дьиэлэригэр барааччылары уонна тимир суол састааба кэлэрин кэтэһэн, хас да хоммуппут. Тимир суолунан Москваны соҕуруу өттүнэн ыйга чугаһыыр айаннаан, Иркутскайга кэлбиппит. Онно эмиэ хас да хонон баран, пристаҥҥа киирэн, пароходка олорон, Ангара өрүс устун айаннаан, Заярскай диэн дэриэбинэҕэ кэлбиппит. Заярскайтан Усть-Кукка массыыналарынан илдьибиттэрэ. Онтон «Москва» диэн пассажирскай пароходка олорон, Дьокуускайга кэлбиппит.

Дойдубар кэлэн баран «Куотука» колхуоска үлэлээбитим. 1949 сыллаахха Дьокуускайдааҕы холкуостары салайар каадырдары бэлэмниир икки сыллаах оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитим кэннэ, миигин ССКП Обкома Мэҥэ Хаҥалас оройуонугар ССКП райкомун тыа хаһаайыстыбатыгар отделын сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ ыыппыта».