Аҕабыт Рейхстаг истиэнэтигэр  аатын суруйбута

Биһиги аҕабыт Соловьев Егор Иннокентьевич, 1924 сыллаахха ыам ыйын 10 күнүгэр орто бааһынай ыалыгар үһүс оҕонон Алаас диэн алааска төрөөбүтэ. Аҕата 1 Холгума олохтооҕо, ийэтэ Чүүйэттэн Осиповтар диэн ыаллар кыыстара эбит. Кини оҕо сааһа Алааска, Араҥас сайылыкка ааспыта. Бырама уонна 2 Наахара алта кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ. Онтон Бырамаҕа холкуоска үлэлии киирбитэ. Дьөгүөр сэриигэ барар бэбиэскэтин 1943 сыллаахха балаҕан ыйын бастакы күннэригэр Бырама холкуоска  хонуу биригэдьиирэ буолан үлэлии сылдьан туппута. Аҕа дойдуну көмүскүүр суоһар сэрии балысханнык бара турара.

Аҕыйах ыаллаах холкуостан бастакы ыҥырыллыбыттартан аймахтыы Николай, Агафий, Петр, Николай Федоровтар, Сергей Чупров, Петр Васильев, Модест Филиппов, Дьөгүөр бииргэ төрөөбүт убайа, 1 Холгума бастакы комсомолецтарыттан биирдэстэрэ Иннокентий Соловьев-Хаһаанай, хорсуннук сэриилэһэ сылдьан, геройдуу өлбүттэрин, сураҕа суох сүппүттэрин туһунан хомолтолоох биллэриилэр кэлитэлээбиттэрэ. Ити аармыйаҕа саҥа барааччыларга өссө ынырыга, саллыылааҕа.

Тапталлаах убайа Лэгэнтэй окуопаҕа олорон суруйбут суруктарыгар “ төрөөбүт алааспар эргиллиэҕим” диэхтиирэ, онтуката ханна баарый?.. Дьөгүөр уу-хаар баспыт харахтарынан алааһа саһара кыыспыт күһүҥҥү, кэрэ айылҕатын кэриччи көрбүтэ. Олоххо саҥа үктэнэн эрэр уон тоҕустаах уол туҥуй сүрэҕэ нүөлүйбүтэ, алааһын сылаас буоруттан сөһүргэстии түһэн сыллаан ылбыта уонна убайым сырдык ыратын толорон, “эйиэхэ эргиллиэм, күүтээр» диэн ботугураабыта. Күн сирин көрбүт алааһыттан арахсар кэмэ кэлбитэ. Сарсыҥҥытыгар Дьөгүөр кыракый ботуоҥкатын сүгэн, аҕатын Лэгэнтэйи, эдьиийин Кээтиини, балтын Шураны уонна аймах-билэ дьонун кытта “этэҥҥэ олоруҥ” диэн быраһаайдаһан Бырама алаастан тахсан, Майалыыр суолунан бара турбута.

Кыайыы күнүн Берлиҥҥэ көрсүбүтэ

Кинилэри Улан-Удэ куорат таһыгар 21-с тимир суол батальонугар аҕалбыттара. Манна кыһыҥҥа диэри үлэлэтэн баран кыһынын буомба, миинэ оҥорор байыаннай собуокка үлэлэппиттэрэ. Кулун тутар ыйга 111 Украинскай фроҥҥа 2-с гвардейскай биригээдэҕэ холбообуттара. Сүрүн үлэлэрэ фронт аттыгар сылдьан тимир суоллары, муосталары чөлүгэр түһэрии. Сэбиэскэй Аармыйа арҕаа барарын хааччыйыы. Сотору-сотору өстөөх сөмөлүөттэрэ буомбалыыллара, пулеметунан ытыалыыллара. Күһүөрү 1 Белорусскай фроҥҥа көһөрбүттэрэ. Онон Белоруссияны, Польшаны босхолоспута. Биһиги аҕабыт ахтан суруйбута “Одер өрүһү муосталааһыҥҥа, биһиги 21-с батольоммут улахан оруолу ылбыта. Ону үрдүктүк сыаналааннар, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмытым».

Дьөгүөр Быраматтан Рейхстагка тиийбитэ. Кыайыы күнүн Берлиҥҥэ көрсүбүтэ. Рейхстаг истиэнэтигэр аатын суруйан хаалларбыта.

Төһө да уоттаах сэриигэ сылдьыбатар, өстөөх буомбатын, пулеметун, артиллериятын ытыалааһынын аннынан сылдьан, өлөр- тиллэр икки ардынан икки сылы быһа төһөлөөх быһылааннары, эрэйи көрсүбүтэ буолуой? Ону туоһулууллар бойобуой наҕараадалара: “Бойобуой үтүөлэрин “,”Берлини ылыы иһин” уонна да атын мэтээллэрэ.

Аҕатын алааһыгар эргиллибитэ

Сэрии бүппүтүн кэнниттэн Арҕаа Украинаҕа кэлэн 3 сыл салгыы сулууспалаабыта, урусхалламмыт, күл-көмөр буолбут тимир суоллары, муосталары чөлүгэр түһэриигэ эдэр чэгиэн доруобуйатын харыстаабакка үлэлээбитэ. Сындылҕаннаах үлэҕэ сылдьан, улаханнык тымныйан, госпитальга сытан кыайан үтүөрбэккэ, 2-с группалаах инбэлиит буолан, 1948 с.  бэс ыйыгар дойдутугар, аҕатын алааһыгар эргиллибититтэн үөрүү бөҕө этэ. Дьиҥинэн, сулууспатыттан эрдэ кыһын тымныыга босхоломмута, ону ыалдьар буолан билигин биһиэхэ, дойдубар олус тымныы, онон арыый сылаас буолуута төннүөм диэн антах хаалан олорбута.  Онтон саас сылаас буолуута дойдутугар төннүбүтэ. Тапталлаах убайа эппит кэс тылын санаан кэлэн олус долгуйбута. Кинини алааһыгар киирэригэр бары чугас-ыраах аймахтара олус үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ, бары холбоһон олорон чэйдээн сэһэргэспиттэрэ, үөрбүттэрэ-көппүттэрэ, кыайан төннүбэтэх дьоннорун ахтыспыттара.

Суоппардаабыта

Аармыйаттан кэлээт да эмиэ урукку идэтинэн хонуу биригэдьииринэн үлэлээбитэ. Уола сотору-сотору сөтөлүн да сөтөлүн, түүн да кыайан утуйбатын, доруобуйата мөлтөөбүтүн көрөн аҕата уолугар кэриэс тылын эппитэ, доруобуйаҕын көрүн, киирэн оройуон киинигэр олохсуй диэн. Кырдьык, 1951 сылтан ыла аҕабыт Майаҕа киирэн олорбута. Абалаахха өр эмтэнэн, сытан доруобуйатын тупсарбыта. Аармыйаҕа ылбыт идэтинэн Хаптаҕай детдомугар суоппардыы сылдьан Егорова Марфа Степановналыын ыал буолбута. 1954 сылтан 1987 сылга диэри райсовет исполкомугар суоппардаабыта. Кинини кытта бииргэ партия райкомугар суоппардаабыт Николай Саввин, Николай Мартынов, Семен Габышев, Егор Сивцев, эмиэ райсовет эргин үлэлээбит Егор Иванов, Иван Егоров бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэллэрэ. Кинилэр туһунан урукку өттүгэр ханна даҕаны сырдатыллыбатаҕа. Саба быраҕан: “Тойоттору тиэйэ сылдьар, үчүгэй суоппардар”, — диэн этэллэрин истэрбит. Бу дьон түүннэри-күнүстэри салалта үлэһиттэрин таһаллара. Дьиэлэригэр-уоттарыгар сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо дьон этилэр. Араас таһымнаах, культуралаах, характердаах дьон үлэлээбиттэрэ. Егор Иннокентьевич райсовет бэрэссэдээтэллэрин М.Н.Гермагеновы, Р.Г.Васильевы, М.Е.Попову тиэйбитинэн киэн туттар. “Барахсаттар, үчүгэй да дьон этилэрэ, майгылара көнөтө, сытыарыта”, —  диэн ахтара. Ити дьон барыта ытыктыыр, мааны салайааччылар бэйэлэрэ эмиэ биһиги аҕабытын сөбүлээн, махтанан, хайҕаан санаатын көтөҕөллөрө.

Егор Иннокентьевич 27 сыл устатыгар атын сиргэ уларыйбакка тэппит атаҕа  биир, туппут илиитэ биир диэбит курдук үлэлээбитэ. Ол былаһын тухары ханна даҕаны уһаты-туора хаампакка, массыыналарын биирдэ даҕаны саахаллаппакка, чаһы курдук сылдьыбыта, кэлин киэн туттуутунан буолбута. Нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор көхтөөхтүк кыттара, Майа сельсэбиэтин  үс болдьоҕор дьокутаатынан быыбардаммыта, Майа сэлиэнньэтэ сайдарыгар-үүнэригэр бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрбитин туһунан туоһулуур.

Кыһамньылаах аҕа

Биһиги дьиэбитигэр өрүү бэрээдэк баар буолара. Кини оҕолоро үлэһит, үөрэхтэригэр өрүү ситиһиилээх, көрсүө, чиэһинэй үтүө майгылаах буоларбытыгар мэлдьи кыһанара. Төһө да хойут үлэлээн кэллэр, үөрэхпитин төһө үөрэппиппитин наар сураһара, ыйыталаһара. Дьиэ үлэтигэр өрүү холобур буолара. Оскуолаҕа төрөппүттэр кэмитиэттэрин чилиэнинэн талыллан үлэлии сылдьыбыта эмиэ түбэспиччэ буолбатах этэ, биһиги онон киэн туттарбыт. Күһүн оскуола өрөмүөнүгэр кини таҥас мөһөөччүгэр өтүйэтин, кыра туттар сүгэтин уктан баран бэйэтин тэҥнээхтэрин кытта паарта өрөмүөннүүллэр этэ.  Кини уоппускатыгар маһынан уһанар этэ. Аан бастаан көрүнэр сиэркилэ, уруок ааҕар остуол, кэлин наһаа бэрт кинигэ этажерката, кыра оҕо олоппоһо, дьиэҕэ аһыыр төгүрүк остуол, онно олорор олоппостору, онтон саамай кэлин улахан комод оҥортолообута, билигин да биһиги тутта сылдьабыт. Бэйэтэ   төһө да спортсмен буолбатаҕын иһин, сарсыарда аайы зарядка оҥороро, биһигини физическай культураҕа уһуйара. Барыбытын саахымат оонньуурга үөрэппитэ, дуобакка да куһаҕана суохтук киирсэрэ. Кыра уолбут Вася тустуук буоларыгар кыһаллан наар тустуу секциятыгар кытыннарбыта. Үлэтигэр уоппускатын ыллаҕын ахсын төрөөбүт дойдутугар тахсан кырдьаҕас эдьиийигэр  от бэлэмнииригэр көмөлөһөрө.

Сайынын ыһыахха кыра оҕо эрдэхпититтэн дойдубутугар баран сынньанар этибит. Онтон сайынын хаптаҕас, дьэдьэн ситтэҕинэ Бырама алаастарын кэрийэн үргээн, сынньанан кэлэрбит. Сугуҥҥа, моонньоҕоҥҥо райсовет үлэһиттэрин кытта баран үргээн кэлэрбит. Оҕолорун төрөөбүт дойдутуттан араарбат этэ, холобура, миигин 5 кылааһы бүтэрээппит кытары Бырамаҕа ыыта үлэлэппитэ, арҕааҥы көлө-илии звенотугар от мунньуутугар сайын устата 5-9 кылааһы бүтэриэхпэр диэри окко сылдьарым, эбии төлөбүрбүтүн эдьиийбитигэр Кээтиигэ биэрэр этибит. Оттон улахан уол Кеша наар Хочоҕо олорор аймахтарбытыгар элбэх оҕолоох Соловьевтарга сыстара, оттоһоро-мастаһара. Онтон үлэлии сылдьан наһаа улахан икки квартиралаах дьиэ туттарбыта, онно абаҕабыт Степан Никонович Соловьев тутуспута. Ол тутуутугар кыра балтыбыт Наташа уонна кыра бырааппыт Васека үлэлээн, буор куппуттара, дьиэ ханаппааккылаабыттара. Наар өрөбүл ахсын аҕабыт субуотунньукка кэлэн кыттыһарын, муох ыларын, буор кутуутугар үлэлэһэрин өйдүүбүн.  Оттон дьиэлэрбит оһоҕо тутулларыгар ийэбит аҕата, биһиги баар суох эһээбит Егоров  Степан Михайлович абаҕабытыныын кэлэн тутуспута, билиҥҥээҥҥэ диэри этэҥҥэ тураллар. Аҕабыт биэнсийэҕэ  барбытын кэннэ 1984 сыллаахха үлэлээбит тэрилтэтэ Луаз массыына пуондата биэрбитин бэйэтэ Большой Невертэн баран сүүрдэн аҕалбыта. Ол массыына кэлбитигэр төрөөбүт дойдутунан, Тиэлигинэн, Төҥүлүнэн, Маттанан уонна да араас нэһилиэктэринэн сырыы бөҕөтүн сылдьыбыттара. Сайын 1984 сыллаахха Бырамаҕа дьэдьэн олус үүммүтүгэр мин бырааппыныын кыра Васялыын үргээн кэлбиппит. Аны үлэлиир кэмигэр уоппускатыгар баран кустаан, андылаан, хаастаан, күһүнүн куобахтаан кэлэн үөрдэр буолара. Күһүнүн наар улахан дьааһыгынан отон үргүүр этибит. Саамай түргэн үргээччинэн уонна хааман булааччынан эмиэ аҕабыт буолара. Балтым Наташкабыт эмиэ түргэнник хомуйара. Дьэ, итинник үчүгэй аҕалаах этибит.

Быйыл аҕабыт барахсан 100 сааһын туолуо этэ. Аҕабыт барахсан туттарбыт дьиэтэ, кини оттубут уота умайа турарыттан биһиги үөрэбит, салгыы кэҥии, сайда, аатын ааттата турарыгар баҕарабыт.  Кини  4 оҕото бары норуот араас  салаатыгар үлэлээн-хамсаан кэллибит. Мин уонна мэхээнньик идэлээх улахан быраатым Кеша тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар үлэлээтибит. Балтым  Наталья инженер-химик идэлээх. Кыра уол  Василий кэлин  Үөһээ Халымаҕа  норуодунай  суут бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Билигин биэнсийэҕэ олоробут, кыра кыыспыт Наталья үлэлиир. 9 сиэн, 20 хос сиэн аҕабыт олоҕун  салгыахтара диэн  үөрэбит.

Раиса Шишигина, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна, “Майа с. бочуоттаах олохтооҕо” бэлиэ хаһаайына, үлэ бэтэрээнэ

 

Хаартыскалары: Р.Шишигина тиксэрдэ.