Аҕалар уолаттарынаан…

Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Өрөспүүбүлүкэтээҕи XXIV «Аҕа күрэҕэ 2024» күрэх ааспыт нэдиэлэ өрөбүллэригэр буолан ааста. Аҕа уонна уол састааптаах 19 хамаанда араас улуустартан кэлэн саха үгэс дьарыктарыгар күөн көрүстэ.

Сатабыл дуу, сэрэбиэй дуу?

Майа Ураһалааҕар эрбии тыаһаата, сүгэ күөрэҥнээтэ, анньыы суптурута түстэ…

Күрэх бастакы күнүгэр маһы суорууга, эрбээһиҥҥэ, ууну оргутууга уонна биатлоҥҥа ким ордугун быһаарбыттара. Бастакынан, биир уста­лаах тиит маһы икки өттүттэн суорууга күрэхтэстилэр. Сүрүн үлэни бу түһүмэххэ аҕалар оҥороллор. Уолаттар мас хамсаабатын курдук тутан биэрэл­лэр, уонна анал ачаах тимиринэн сөптөөх суоруу барбытын бэрэбиэркэлииллэр. Ачаах ханна да иҥнибэккэ, бэрэбинэ устатынан холкутук ааһыах­таах.

Бу күрэххэ, сэрэбиэй быһыытынан түбэспит мас бэрт элбэҕи быһаарда. Тоҕо диэтэххэ, тыаҕа үүммүт мас умнаһа халыыпка кутуллубут курдук биир буолбат. Мин көрдөхпүнэ, сорохторго төрдүгэр сонуур мастар түбэспиттэр, онон өр “тиниктэстилэр”. Онон хамаандалар үс бүк арыт­таах түмүктэри көрдөрдүлэр. Ол курдук бастыҥ түмүгү көрдөрбүт Уус Алдан улууһуттан сылдьар Поповтар хамаандалара бэрэбинэлэрин 10 мүн 20 сөкүүндэҕэ суоран түмүктээтилэр. Оттон тиһэх түмүктээбит хамаандалар 30 мүнүүтэттэн тахса суордулар. Онон сатабыл уонна баарт холбоспут хамаандалар инники таҕыстылар.

Сүрүн судьуйа Дмитрий Сидоров бу туһунан маннык эттэ:

– Дьиҥэр, бэрэбинэлэр бары араа-бараа суоннар. Ол эрэн, сорохторун төрдө суон соҕус уонна мутук элбэҕэ-аҕыйаҕа эмиэ билэр. Сүрүн быһаарар түгэнинэн суорааччы сатабыла буолла.

Кини этэрэ оруннаах курдук – мас уратыта син тэбиилээх да буоллар, уонунан мүнүүтэ араастаах түмүк, бастатан туран, үлэһит дьоҕуруттан тутулук­тааҕа чуолкай.

Уопсайынан, маска сыһыан­наах күрэхтэргэ сатабылы кытта дьол имнэниитэ дьүөрэлэстэ. Мас эрбээһинигэр, саһааҥҥа, суорааһыҥҥа үчүгэй көрдөрүүлээх хамаандалар көрдөрүүлэрэ мөлтөөбүтэ ону туоһулуур. Холобур, суорууну бастакынан түмүктээбит Уус Алдан хамаандата, эрбээһиҥҥэ 15-с буолбута.

Хамаанда хамандыыра, аҕа Руслан Попов бу туһунан  санаатын маннык үллэһиннэ:

– Сэрэбиэй улахан оруоллаах диэххэ сөп. Ол эрэн, дьарык элбэҕи билэр эбит. Ити эрбээһиҥҥэ маспыт сытар сирэ олдьу-солдьу этэ, онон эрбиибит кыбыта турбута. Аны сатахха, эрбиибит уга туллан кэлбитэ. Кырдьыгынан эттэххэ, биһиги сүрүн сорукпут өрөспүүбүлүкэ таһым­наах күрэх ирдэбилэ хайдаҕын билэ, бэйэбит кыахпытын тургута кэлбиппит, “сылы быһа дьарыктаммыппыт” диэн этэр кыаҕым суох. Уолум туруга үчүгэй диэн астына көрдүм. Кэлэр күрэххэ тиийэ сатыахпыт.

Үстүрүмүөн хайдаҕа-туга, кырдьык, билэр буоллаҕа. Күрэхтэһии кэмигэр күрэхтэһээччилэр, ыалдьааччылар илдьэ кэлбит сүгэлэрин, эрбиилэрин, анньыыларын оҥоһуутун ырыталлар, сыаналыыллар. Сорох хамаандалар туттар сэптэрин өр талан, дьонтон уларсан аҕалбыттар. “Мантыкаҥ сэбиэскэй кэмтэн хараллан кэлбит эрбии, хаһаайыныттан ааттаһыы күүһүнэн ыллым”, “Кырдьык, үтүө тэрил, мин уларсыбытым буоллар, батыһан кэлиэм этэ”, – дэ­һэл­лэр.

Уоту оттуу, ууну оргутуу

Көрөргө астык күрэҕинэн уоту оттон ууну оргутуу буол­ла. Хамаандаларга бэриллэр: биир толору уулаах саҥа солуур, биир хоруопка испиис­кэ уонна хайытыллыбатах дүлүҥнэр. Аҕа мас хайытар, тырыыҥка кыһар, оҕото кутаа уоту оттор. Бары даҕаны тыаҕа тахсан, уот оттубут дьон буоллахпыт, ол эрэн, күрэхтэһиигэ кумааҕы, туос бэриллибэт, эгэ уматар убаҕас кэлиэ дуо. Онон уустук. Саатар, олус тыаллаах күн туран биэрдэ. Уот оттуутун күрэхтэһии курдук көрбөтөх киһини сөхтөрөр сыыдам туттуу эбит! Бастакы түмүктээх  Мэҥэ Хаҥалас хамаандата, Карамзиннар 11 мүнүүтэ 23 сөкүүндэ иһигэр солуурдаах ууларын оргуттулар. Тырыыҥка чарааһа, хардаҕаһы ууруу ньымата, тыалы, тыҥаны туһаныы барыта билэр эбит. Отуу оҥоһуулаах оллоонугар чаас аҥаара кэриэтэ биликтэһэн чэйи оргутаҕын, онон 11 мүнүүтэ иһигэр солуур­даах уу бидилийбитин көрөн, дьэ чахчы сөхтүм-махтайдым.

Түргэн туттуу, кыраҕы ытыы

Биатлон – булчут хайыһарынан сүүрүү, салгын саатынан ытыы күрэх бастакы күнүн түмүктээбитэ. Сылайбыт дьоҥҥо сыа хаарынан сүүрэн тиийэн,  “воздушканан” ытыы бэрт уустук сорук буолла. Этиллибитин курдук, тыал күүстээх этэ, онон чэпчэки ыйааһыннаах буулдьа туора тэлээрэр. Ол да буоллар, үгүстэр бэрт эрэллээхтик бу да түһүмэҕи аастылар.

Иккис күҥҥэ

Иккис күн бастакы түһүмэҕэ – ойбон алларыы. Мэҥэ Хаҥалас күрэҕэр судьуйалар бу күрэх быраабылатын тупсарбыттар – үгэс курдук, бу күрэххэ уу бычылыйдар эрэ бириэмэни тохтотор этилэр. Бу сырыыга ойбон уунан туоллаҕына түһүмэх ааспытынан ааҕыллар диэн буолла. “Бу күрэх уруккуттан олус мөккүөрдээх буо­­лааччы, уу бычылыйбыт түгэнин тохтотуу уустук – муус көөбүлэ мэһэйдиир, атын араас ымпыктар-чымпыктар бааллар. Онон быйыл бу курдук ааҕабыт диэн буолла”, – диир сүрүн судьуйа Дмитрий Николаевич. Кырдьык, түһүмэх балыйсыыта суох ааста.

Мас саһааннааһына эмиэ сорох инникилээн испиттэри хомотто, сорох кэнникилэргэ кыайыы биэтэгин чугаһатта. Сунтаартан кэлбит Степан уонна Гром Корниловтар кими да тулуппатылар, аҕа киһи Степан дүлүҥнэри аҕыйахта охсуолаан кэбистэ, уол аҥаар кырыытыттан хардаҕастары сүүрүү тэтиминэн аҕалан саһаан­наата. Илистибит уол тиһэх кырыныытын биир дойду­лаахтара өрөгөйдүү көрүстүлэр. Саһаан сүрүн моһуо­гунан, биллэн турар, мутуктаах дүлүҥнэр буоллулар. Хайдан биэрбэт мас ха­­йаан да баар буолааччы. Ол эрэн, күрэххэ оннук маһы туора садьыйан кэбиспэккин – хас биирдиилэрин кырата түөрт аҥы хайытыахтааххын.

Кыайтарбат чыпчаал

Остуолбаҕа ыттыы күрэхтэһии уопсай түмүктэрин улаханнык булкуйар туруулаһыы буолла. Бу эрэ көрүҥҥэ сорох кыттааччылар тиһэх түмүгү ситиспэтилэр – остуол­ба үрдүгэр тиийбэтилэр. Бастакы кыттааччылар – оҕото Демьян Петров, аҕата Демьян Петров Өлүөхүмэттэн кэлбиттэр. Тыбыс тымныы тыаллаах күҥҥэ үөһээ өттүн олоччу устубут уолчаан остуолбаҕа тиийбитигэр, көрөөччүлэр үтүктүспүт курдук “ыччуу” дэспиттэрэ. Эдэр Демьян судьуйа “барда!” диэтин кытта, на­­чаас өрө көтөн тахсан, 17 сөкүүндэлээх, бастакы кэм кэрчигин олохтообута. Аҕата арыый бытаан тэтимнээхтик ыттыбыта эрээри, кэнники кыт­тааччылар түмүктэрин учуоттаатахха, бу күрэххэ аҕа уонна оҕо иккиэн остуолба үрдүн таарыйдахтарына, бастакылар истэригэр киирэллэрэ көстүбүтэ. Сорох хамаандалар, этиллибитин курдук, чыпчаалга иккиэн тиийбэтэхтэрэ. “Дойдубар 11 сөкүүндэнэн ыттыбытым, бүгүн мааһым табыллыбата”, – диэн кыһыйа турар этэ, Уус Алдан хамаандатын аҕата. Дьон араас ньыманан, араас таҥастаах ыттара – ким сыгынньах атах­таах, ким уу саппыкылаах. Мэҥэ Хаҥалас Карамзиннара уһулуччу ньыманы көрдөрдүлэр – остуолбаҕа атаҕынан сүүрэн кэриэтэ таҕыстылар. Уол, Айсен Карамзин 10 сөкүүндэнэн чыпчаалы ситэн бу күннээҕи рекорду олохтоото, аҕата Айаал эмиэ хаалсыбата, аҕа саастаахтартан бастыҥнара буолла.

Кинини таба тутан кэпсэттим:

– Нэһилиэк, улуус таһымыгар кыттар этибит, түмүк араас буолааччы, кэнникилэр да истэригэр баар буоларбыт, бастыыр да этибит. Остуолбаҕа ыттыы ити бэйэм булбут ньымам, уолум туспа туттуулаах, өйдөөн көрдөххө ол көстөр. Дьиҥэр, анаан дьарыктаныы суох буоллаҕа дии, этэргэ диэри хотонтон тахсаат күрэхтэһэ барбыппыт. Син биир үлэлии сылдьар дьарыктарбыт буоллаҕа. Уолум успуорду сөбүлүүр, тустар, хапсаҕайдыыр, син миэстэлэһэр. Билигин куйуурдаа­һынан үлүһүйэ сылдьар, мин ити дьарыкка олох сыһыаным суох, ойбон эрэ алларыахпын сөп. Уопсай түмүккэ бэһис буол­лубут, мас суорууга сэрэбиэй тэбэн, суон маска түбэс­пиппит. Хомойбоппун, син дьон киэбинэн кытыннахпыт дии. Уолум астыммата биллэр, оҕо киһи “кыайыам” эрэ диэн санаалаах кэллэҕэ дии.

Кыайыылаахтар – Аммалар!

Остуолбаҕа ыттыы бэрт тэбиилээх буолла. Ол курдук, бастакы миэстэни былдьаһыахча испит Уус Алдан хамаандата 3 миэстэҕэ тэбиллэн хаалла. Хата аҕалаах уол үөрбүттэрэ көстөр – Руслан остуол­ба чыпчаалыгар тиийбэтэҕэр бириистээх миэстэттэн маттыбыт дии сылдьыбыттар эбит. Бүлүүттэн кэлбит Ивановтар хамаандалары бастакы күн түмүктэринэн эрэл­лээхтик бастаан испиттэрэ. Ол эрэн, иккис күн күрэхтэригэр – ойбоҥҥо уонна остуол­баҕа ортоһуор түмүктээх буоланнар, 2 миэстэни ыллылар. Оттон бастакы миэстэҕэ Амма Чакырыттан кэлбит аҕалаах уол, Николай уонна Аркадий Федоровтар таҕыстылар. Кинилэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Аҕа күрэҕэр” үһүс кыттыылара, икки сыл анараа өттүгэр Чурапчыга ыытыллыбыт күрэххэ төрдүстээбиттэр, оттон былырыыҥҥы күрэххэ, Тааттаҕа, иккис миэстэни ылбыттар. Дьэ бу буолар – кыайыыга дьулуур диэн!

Кинилэри өйүү Чакыртан ыалдьааччылар халыҥ хамаан­далара кэлбит. Күрэх иккис күнүгэр Федоровтар ийэлэрэ, эбээлэрэ кэлбиттэр. Эбээ Анна Николаевна Федороваттан уолаттар дьарык­тарын туһунан туоһулаһааччы буоллум: «Иккиэн дьарыктанан бөҕө, сылы быһа остуолбаҕа ыттан, эрбээн, суоран, ойбон алларан, кыайарга оҥостубуттара. Эрдэ атын улуустарга ыытыллыбыт күрэхтэргэ миэстэлэспиттэрэ, онон бастакы миэстэҕэ тах­саары дьаныардаахтык эрчиллибиттэрэ. Биһиги бэҕэһээ үлэ күнэ буолан дойдубутугар хаалбыппыт, мантан хаартыска, видео ыытаннар барытын истэ-билэ сылдьыбыппыт. Бүгүн Коля кэргэнинээн кэллибит. Бастакы түһүмэххэ, баҕана суоруутугар тохсус буолбуттарыгар долгуйуу бөҕө. Николай – иккис оҕом, улахан уолум. Кыайыыны ситиспиттэриттэн үөрүү үрдэ суох».

Бастакы миэстэлээх дьиэ кэргэҥҥэ 300 тыһ. солк. туттарылынна. Иккиһи ылбыттарга 150 тыһ. солк тигистэ. Оттон үһүс миэстэлээх аҕа уонна уол 100 тыһыынчанан наҕараадаланнылар. Маны таһынан хас биирдии түһүмэх бастыҥнара эмиэ мэтээл, бириис туттулар. Дьокуускай куорат “Аҕа сэбиэтин” бэрэссэдээтэлэ, “Водоканал” сала­йааччыта Анатолий Кырджагасов “Патриот” диэн маарка­лаах эрбиилэри туттартаата. Дьокуускай куорат хамаандата, Александр уонна Айтал Лебедевтэр “Саамай эдэр кыттааччыга” диэн анал бирииһи – убаһаны ыллылар. Кинилэр бары түһүмэхтэргэ куһаҕана суох көрдөрүүлээх кэлбиттэрэ, арай ойбон алларыыта тэбиилээх буолбута. Айтал, 14 саастаах, Алексеева авторскай оскуолатын 8-с кылааһын үөрэнээччитэ.

Александр Лебедев, Дьокуускай хамаандатыттан аҕа,  урбаанынан дьарыктанар:

– Бу маннык күрэхтэһиигэ Саха гимназиятын аатырбыт учуутала Егор Егорович Жерготов көҕүлээбитэ. Куорат күрэҕэр кыттыан сөптөөх оҕолору көрдөөн, физкултуура учууталыттан туоһулаһан Айталга “кыттыаҥ дуо?” диэн ыйыппыт. Онон уолбун өйөөн, кыттарга сөбүлэспитим. Куоракка уокурук аатыттан кыттан баран, сөбүлээн, былырыыҥҥыттан ылсан туран дьарыктаммыппыт. Былырыын үһүстээн, өрөспүүбүлүкэҕэ талыллыбатахпыт, ол эрэн, уолбун оскуолатыттан көҥүллэтэн туран, Тааттаҕа анаан-минээн бу таһымҥа күрэх хайдах буоларын көрө барбыппыт. Куоракка бу күрэхтэһии көрүҥнэригэр дьарыктанар кыаллыбат кэриэтэ, онон дойдубар, Хаҥалас Нөмүгүтүгэр, өрөбүллэргэ тахсан эрчиллибиппит. Бу олус туһалаах, ыалы түмэр күрэх, хайаан даҕаны сайда туруохтаах. Дьарык кэмигэр уолбунаан өссө күүскэ чугаһыстыбыт, бэйэ бэйэбитин тута өйдөһөр буоллубут. Ким оҕотун кытта ыкса ситимнээх кыайарга улахан куоһурдаах эбит. Биллэн турар, салгыы эрчиллиэхпит, кэлэр күрэхтэһиилэргэ кыайар туһугар үлэлиэхпит!