Аҕам көлүөнэтигэр сүгүрүйэ, махтана…

Ахсынньы 9 күнэ – Аҕа дойду Дьоруойдарын күнэ!

Аҕам, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, хомуньуус, үйэтин тухары холкуос бэрэссэдээтэлинэн, Сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, парткомунан, Кириэс-Кытыл биригээдэтин биригэдьииринэн үлэлээн, Хамаҕаттабыт сайдыытыгар бэйэтин олоҕун анаабыт, бу дойдуттанбарыан иннинэ Нэһилиэк кырдьаҕастарын, сэрии, үлэ бэтэрээннэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Григорий Иванович Дунаев туһунан, төрөппүт, ииппит-такайбыт соҕотох уола буоларбынан, ахтыы—эссебин бар дьоммор, аймахтарбар, оҕолорбор, сиэннэрбэр анаан, анаарабын.

Тоҕо диэтэххэ, сыл-хонук аастаҕын аайытын бу күндү, ытык мааны дьоммут аҕыйаан иһэллэриттэн хайа баҕарар киһини, эмиэ да аһыныы, эмиэ да киэн туттуу, ону тэҥинэн санаарҕааһын, күүстээх эр санаа тууйуута кууһар, өйгүн-санааҕын, сүрэххин-быаргын тууйар… Онон, умнар табыллыбат!

Аҕа! Аҕа диэн күндү ааты мин сүрэхпэр дириҥник иҥэрэ сылдьабын. Хас сыл аайы, Улуу Кыайыы күнүгэр, ийэм уонна аҕам көмүс уҥуохтарыгар кэргэмминээн тахсаммыт, тыыннаах киһилии кэпсэтэ, олорор олохпутугар тугу ситиспиппитин, оҕолор, сиэннэр хайдах сылдьалларын сэһэргии, өйбүтүгэр оҥорон,  санаа атастаһабыт…

Киһиэхэ аҕа оруола сүдү — кини өйө-санаата, саҥарар саҥата, тутта-хапта сылдьыыта, үлэҕэ-хамнаска ситиһиитэ барыта оҕолоругар, дьонугар-сэргэтигэр үтүө холобур буолар. Мин ханна да сылдьыым, ханна да тиийиим – аҕам туһунан наар үчүгэйи эрэ ахталларыттан, киэн тутта этэллэриттэн, уола киһи, олус үөрэбин, долгуйабын. Чахчыта даҕаны оннук буоллаҕа!

Мин аҕам Григорий Иванович, оҕо да сырыттахпына, улаатан үлэһит буолбутум да кэннэ,  куруутун олоххо көнө суолутобуларга, үлэҕэ дьону кытта таба сыһыаны буларга аҕалыы эмиэ да амарах, эмиэ да кытаанах сүбэлэри биэрэрэ… Ити иһин аҕабын ытыктыырым күүһүрэн иһэр.

Аҕам барахсан үлэһит да киһи этэ! Сарсыарда эрдэлээн, киэһэ хойутаан, үлэ үөһүгэр түһэрэ...

Аҕам барахсан үтүө да майгылааҕа – үгүс доҕоттордооҕо, дьонун-сэргэтин туһугар бэйэтин харыстамматах киһи...

Аҕам суох буолбута…эмискэ…оһолго…суорума суолламмыта… Хараҥа түүн чаҕылҕан эмискэ чаҕылыйан, ыар этиҥ соһуччу этэринии, олохпутугар ыар күннэр үүммүттэрэ!..

Аҕам суох буолбута… Баар—суох чугас киһим… Соҕотох уол оҕо ыкса доҕоро, сүбэһитэ, дурдата-хаххата…

Ол эрээри, ханнык да ыар кэмнэргэ санааҕын түһэрбэккэ, ыраас, кырдьык олох туһугарохсус, дьонуҥ, оҕолоруҥ тустарыгар олор, диэн эппит кэриэс тылларын ымыы оҥостон, олохпор сөптөөх суолу тутуһарга куруутун дьулуһабын.

Оҕонньоттор барахсаттар! Араас дьылҕалар! Араас номохтор! Олох устуоруйатын дьоруойдара! Кинилэр Аҕа Дойду Улуу сэриитигэр хорсуннук охсуһаннар, биһиги бу 21-с үйэҕэ чоргуйа, үлэлии-хамсыы олордохпут, оҕолорбутун оҕолоон, сиэннэрбитин көрөн, дьоллоннохпут!

Аҕам, пулеметчик, сэрииттэн хорсунун иһин “За отвагу!” , “За боевые заслуги!” мэтээллэрдээх, И.В.Сталинтан “Махтал Суруктаах”, хас да төгүл ыарахан бааһырыылаах дойдутугар, дьонугар-сэргэтигэр кэлбитэ…

“1943 сыл балаҕан ыйын 12 күнэ. Харьков иһин кыргыһыы уоттаах сэриитэ бара турара… Пулеметнай туочука окуопатыгар гвардия эрэдэбиэйэ Григорий Дунаев уонна казах уола, кини көмөлөһөөччүтэ Юлдашов бааллара. Өстөөх тааҥкалара уотунан уһуура-уһуура, муҥутуур түргэнник бу кэлэн иһэллэрэ… Байыастар гранаталары баайталаан баран, тааҥкалар чугаһыылларын кэтээбиттэрэ… Биир тааҥка уун-утары кэлэн испитэ… Уолаттар бырахпыт гранаталара тааҥка уҥа гусеницатын анныгар түһэн, эстибиттэрэ. Тааҥка пулеметтуурун уураппакка эрэ, өрө холоруктуу түспүтэ уонна төттөрү хайыһаат, тохтоон хаалбыта…  Григорий эргиллэн көрбүтэ — киһитэ сүүһүн хаба ортотугар таптаран, хаан-билик буолан сытара… “Өлөрбүттэр!” — диэн санаа элэс гынан ааста. Аны, тааҥка иһиттэн фашистар тахсыахтара диэн кэтэстэ… Иккис тааҥка эмиэ пулеметунан тибиирэн, субу чугаһаан кэллэ… Гвардеец хаптас гынна, гранаталарын бэлэмнээтэ… Өндөйөн эрдэҕинэ, буулдьалар ойоҕоһунан, үрдүнэн сирилэстилэр… гранаталарын кыыраталаата…  Тааҥка эмиэ, хойуостана түһээт, хорус гынна. Тааҥкалар кэннилэриттэн сырсан иһэр ньиэмэсфашистарын пулемет уотунан көрүстэ.

Эмискэ.., эмискэ Григорий кэннигэр снаряд түһэн эстэрин кытта, туох эрэ сискэ уонна илиигэ сүр күүскэ охсубутуттан сууллан түспүтэ… Нэһиилэ сыыллан, улахан боруоҥкаҕа киирбитэ, онно сытар саллааттар көмөлөһөннөр, баастарын бэрэбээскилэммитэ... Сэниэ ылан баран, “санчаас баар”, — диэбит ойуурдарын диэки сыыллан, бэрт эрэйинэн тиийбитэ – өстөөхтөр хайы-һахха үлтү буомбалаабыттар этэ…  

Санаата түһэн олордоҕуна, биир билэр саллаата эмиэ баас ылан кэлбитэ.  Ханна баралларын толкуйдаан, балачча олорбохтообуттара… Тыын былдьаһан, ыраах ойуур көстөрүгэр сыылбыттара…  Григорий аара өйүн сүтэрбитэ…

Вагон иһигэр айаннаан иһэн дьэ өйдөммүтэ… Сэрэйдэҕинэ, били бииргэ “айаннаабыт” табаарыһа тиийэн тыллаабытыгар, санитардар кэлэн ылбыт быһыылаахтара…

Гвардеец Григорий Дунаев бу иккис уонна бүтэһик бааһырыыта этэ. Баас ылыыта улахана – уһуннук эмтээбиттэрэ. Илиитин быһаары гыммыттарын – сөбүлэспэтэҕэ…” – бу, аҕабын кытта бииргэ сэриигэ сылдьыбыт нуучча омук уола – бойобуой саллаат кылгас ахтыыта, хомойуох иһин, биһиги дьиэ кэргэҥҥэ хаалбатах…

Аҕам, илиитин быстарбатаҕын сөбүнэн ааҕара: “Онтукам билигин үтүөрдэ, туһата олус баһаам. Көрүҥ, бу – хайдах курдук оту охсобунуй…”, — диэн, ходуһаҕа тиритэ-хорута от охсо, үөрэн мичилийэ турара бу баарга дылы…

Аҕам барахсан! Аҕам, хорсун буойун, “Бойобуой үтүөлэрин  иһин”, “Хорсунун иһин”, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэрдээх дойдутугар эргиллэн кэлэн, үлэ үөһүгэр түспүтэ. Ханнык  баҕарар үлэҕэ туох баар сыратын, өйүн-санаатын биэрэрэ. Кырдьык, ыраас, сырдык дьыала иннигэр сүрэхтиин-быардыын, киһилии баҕатынан, дьиҥнээх хомуньуустуу өйдөөн, ылсыһан үлэлиирэ. Кини сүрэхтиин баҕарар улахан баҕата – инники кэскиллээх, ыраас халлааннаах, дьоллоох сахатын олоҕун мөссүөнэ!

Төһө даҕаны билигин олохпут уларыйдар, дойдубут устуоруйатын умнарбыт аньыы буоллаҕа! Тус-туһунан олох – тус-туһунан өй-санаа, таба тайаныы, сыыһа тайаныы, алҕас өйдөөһүн да баар буоллаҕа. Ол аайы биһиги, сахалар,  аймаммакка, киһилии майгыбытын өрө тутан, сыыһаны — сыыһанан, кырдьыгы – кырдьыгынан көрөн, олохпутун оҥосторбут, инникибитин тобулунарбыт наада! Сыыһаны көннөрөн, ааспыт олохтон кырдьык сүмэтин ылынан, кэлтэй охтубакка, дьыалабытын-куолубутун оннук бэрээдэктэннэхпитинэ табыллар!

Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, бу, биһиги олохпут туһугар охсуспут, олохторун толук уурбут аҕа-ытык дьоннорбутун умнумуоххайын, кинилэр олорбут, үлэлээбит-хамсаабыт олохторун хараардыыттан туттунуоххайын, ол оннугар сүгүрүйүөххэйин, киэн туттуоххайын!

Бөҕө, чиргэл акылаата суох үчүгэй олоҕу тутуохпут суоҕа дии саныыбын. Ону оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр өйдөтүөҕүҥ! Ол буолуо этэ биһиги сибэтиэй ытык иэспит бу дьоллоох, ыраас халлааннаах олохпутугар!

Аҕам барахсан! Бүгүн Эйигин бу ахтан суруйдум, бу Эн олорон ааспыт олоҕуҥ кэриэһигэр ананар. Эн эрэ буолбакка, Эһиги көлүөнэ дьон барыгыт аатыгар сүгүрүйэ-махтана, киэн тутта суруйабын…

Оттон бүгүн Украинаҕа анал байыаннай эпэрээссийэ уһаата, чинчилээх… Дьоруойдуу быһыы, өлүү-сүтүү да баар... Саха уолаттарыгар, хорсун буойуннарга анаан, бу хоһоон суруйдум…

Сүрэх тулуйбат сүтүгүн…

                                       А.Дунаев

Сүрэх тулуйбат сүтүгүн,

Сир үрдүгэр тэрийдилэр…

Киһи кыайан эппэт ыарын,

Күүстэринэн киллэрдилэр…

Албын-көлбүн Эмиэрикэ

Албын тылыгар киирэннэр,

Айдаан ааннарын астылар,

Сэрии тэринэн түстүлэр…

Ол онно бардылар сиэннэр,

Сэриини билбэт ыччаттар…

Ол эрэн сүрэх сэрэйэр,

Суобас кырдьыгын эрэнэр!

Кыайыы биһиэхэ кэлиэҕэ,

Күүтэбит ону эрэнэ…

Кыайыы кэлэрин билэбит,

Кырдьык иһин, дьэ, үҥэбит!

ХХХ

Аҕам барахсан! Эн көлүөнэҥ дьон бүгүн суохтар… Ол да буоллар, наада – “Туруйалар” диэн ырыабын анаан ыытабын! Тоҕото тугуй, диэҥҥэ этэбин: Бу — бэйиэт Иннокентий Эртюков тылларыгар 1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээннэригэр, аҕам көлүөнэтигэр анаан ыыппыт ырыам, ону билиҥҥи Украинаҕа буола турар анал байыаннай эпэрээссийэҕэ сылдьар бары саха ыччатыгар аныыбын… Инникини алгыы, кыайыыны билгэлии, дьолу тускулуу!

Хоһоонунан:
Сэриини билбэт ээ, туруйа!
Сэлэлии көтөн кэллэхтэрин!
Онно дуо, туруйа буруйа?!
Саас кэлбитин билбиттэрэ?

Саллааттар утуйа сыталлар
Сааскы күн сыламын анныгар.
Түһээннэр ханна сылдьаллар?

Сылдьаллар ——дойдуларыгар.

Хос ырыата:

Туруйалар, хаһытаамаҥ!
Саллааттары туруортаамаҥ
Туруйалар, уйгуурдумаҥ,
Утуйдуннар, сынньанныннар…

Хоһоонунан:

Билэбин, ол дьону кытта
Саха саллаата сытарын.
Түүлүгэр саллаат ыраах көтөн,
Төрөөбүт сиригэр тиийэрин.

Онно киэҥ Лена кытылыгар
Дугдатыгар олорорун,
Тумуска, арыы кумаҕар
Туруйалар кэлэллэрин.

Хос ырыата.

Хоһоонунан:

Сарсыарда эмиэ атаакаҕа
Саллааттар туран киириэхтэрэ!
Бүгүн аҕыйах мүнүүтэҕэ
Сынньана түстүннэр ээ…

Саллаат дьылҕата диэн, дьиҥэр,
Кыргыһыыта суох олорбоккун.
Кыайбакка дьоҥҥор-сэргэҕэр
Тыыннаах эргийэн тиийбэккин.

Хос ырыата.

Бу ырыа киэн тутта ылланар хорсун саха саллааттарын аатыгар: аҕабар – Дунаев Григорий Ивановичка, Харьков куорат иһинсэриилэспит, хорсунун көрдөрбүт буойуҥҥа уонна бүгүн Сахам сириттэн Арассыыйа үс Дьоруой уолаттарыгар – Александр Колесовка, Алексей Неустроевка, Филипп Евсеевка! Кыайыы, кырдьык иһин! Дьол иһин! Ыраас, сылаас санаа иһин!

Хаартыскаҕа: Гвардеец Г.И.Дунаев (уҥата) сэрииттэн төннөн иһэн, аргыһынаан Амма уола Е.С.Егоровтыын. 09.03.1944 с.

                                              Александр ДУНАЕВ,

Нам, Хамаҕатта.

Хаартысканы ааптар тиксэрдэ.