Аҕам Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмыт эбит

Ким да, туох да умнуллубат диэн сөпкө да этэллэр. Улуу Кыайыы 80 сылыгар анаан күндү дьонум туһунан ахтан ааһыахпын баҕарабын.

Мин Аллайыахаҕа олорбутум номнуо 43 сыл буола охсубут. Төрөөбүт дойдубар — Хаҥалас улууһугар Улахан Ааҥҥа барбатах сылым диэн суох.

Аҕам Василий Егорович Иванов Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. Кини Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Арҕаа фроҥҥа 8-с стрелковай дивизияҕа 310 стрелковай полк минометчигынан сылдьыбыт. Брянскай куораты босхолооһун кэмигэр 1943 сыл олунньу 5 күнүгэр улаханнык бааһырбыт. Ол уоттаах сэриигэ кыттыытын иһин Кыһыл сулус уордьан бэриллибитин туһунан докумуону Улуу Кыайыы 70 сылыгар интэриниэт нөҥүө уолум Валентин Иванович булан турардаах. Маны таһынан, уоттаах сэриигэ сылдьан, эмсэҕэлээбит баастарыттан госпиталларга эмтэммитин туһунан ыспыраапка булан турабыт: “Справка от 22.09.1943 г.N70 дана красноармейцу 310 стр. полка Иванову Василию Егоровичу. Находился на излечении в о/г 222; 1066;2386;1479; с 5.02. 1943 г. по 22.09.1943 г.” . Бу докумуон барыта билигин биһиэхэ тыыннаах өйдөбүнньүк курдук буолла.

Хомойуох иһин, мин үстээхпэр өлөөхтөөбүт аҕам туһунан үс түгэни өйдөөн хаалбыппын: тэлгэһэбит таһыгар маҥан аты баайа турарын уонна намыһах ороҥҥо өлөөрү сыттаҕына оонньуурдары таһарбын. Онтон өлбүтүн кэнниттэн маҥан халааттаах дьон наһыылкаҕа ууран дьиэбититтэн таһааран эрэллэрин. Кини өлүөн иннинэ почта таһааччынан үлэлээбит. Уоттаах сэриигэ хорсуннук сэриилэспитин “Албан аат 3 истиэпэннээх» уордьанынан,”Хорсунун иһин”, “Германияны кыайыы иһин” мэтээллэринэн наҕараадаламмыта кэрэһилиир.

Ийэм алта оҕону соҕотоҕун ииппитэ

Биһиги күн-күбэй ийэбит, эбээ, хос эбээ, тыыл,үлэ бэтэрээнэ, Улахан Аан нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Марфа Петровна Иванова аҕабын кытта 1934 сыллаахха ыал буолбуттара. Аҕабыт сэриигэ барбытын кэннэ, оччотооҕу Саха Сирин бары дьахталларын курдук сүөһү көрөн, от оттоон, мас кэрдэн, оҕо иитэн, ыарахан сут дьыллары күөгэйэр күнүгэр сылдьан туораабытын туһунан ахтар буолара.

Аҕам сэриигэ ылбыт баастарыттан эмсэҕэлээн 1959 сыллаахха өлбүтүн кэннэ, ийэм 6 оҕону соҕотоҕун иитэн-такыйан, үөрэхтээх дьон гына иитэн таһаарбыта. Кэлин оҕо уһуйааныгар үлэлээбитэ.Улахан Ааҥҥа атын сиртэн үлэлии кэлбит учууталлар, биэлсэрдэр эҥин тоҕо эрэ биһиэхэ олороллоро. Үлэлээн бүтэн бардахтарына, ийэбэр махтанан сурук бөҕөтүн суруйаллара. Ийэм   сытыы, мындыр өйдөөх, ыраас туттунуулаах, минньигэс, дэлэй астаах, көнө- судургу майгылаах этэ. Дьону олус ытыктыыра, амарах, аһыныгас сүрэхтээҕэ. Кини: “Дьоҥҥо-сэргэҕэ элэккэй майгылаах дьон буолуҥ, булгуччу үөрэхтэниҥ, үлэттэн саллымаҥ уонна үлэһит буоллаххытына, дьоҥҥутугар-сэргэҕитигэр көмө-тирэх буолаарыҥ”,-диэн мэлдьи этэрэ.

“Миигин улааттаххына туох буолуоххунуй?”,-диэн ыйытара. “Үөрэхтээх булчут буолуом”,-диэн хоруйдуурум, Ол курдук, ыра санаабын толорон, Иркутскай куоракка үөрэнэн, охотовед үөрэҕин баһылаабытым.

Ийэм олоҕун тиһэх күнүгэр диэри оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр, аймах-билэ дьонугар, доҕотторугар күүс-көмө, тирэх буолбута.Таһаарыылаах үлэтин иһин ийэм  үлэ бэтэрээнэ буолбута. “Аҕа дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин”, «Ийэ буолуу 1 истиэпэннээх” уо. д. а. Улуу Кыайыы үбүлүөйдээх сылларынан элбэх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

“Төлкө төрүттэниитэ” кинигэ

Ийэм, аҕам тыыннаахтара буоллар оҕолорунан, сиэннэринэн, хос сиэннэринэн киэн туттуо этилэр. Убайым Игнатий Васильевич Саха сирин үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ, эдьиийим Евдокия Васильевна Саха сирин үтүөлээх экэнэмииһэ. Кинилэр  Хаҥалас улууһун,Тиит Арыы, Улахан Аан нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтоохторо. Быраатым Николай Васильевич Улахан Аан нэһилиэгэр дьаһалта баһылыгын солбуйааччынан үлэлээбитэ. Бэйэм  идэбинэн үлэлээн, кэлин СӨ булт хаһаайыстыбатын департаменын Аллайыаха улууһугар , “Кыталык”национальнай резерват сүрүн исписэлииһинэн-госиниспиэктэринэн биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри үлэлээбитим. Уолаттарым Миша, Валентин уонна мин Аҕа дойдуга ытык иэспитин биэрэн турабыт. Бэйэм Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы сылдьан минометнай батареяҕа сулууспалаан турабын.

Төрөппүттэрбит сырдык мөссүөннэригэр анаан, күн күбэй ийэбит 100 сылыгар, Аҕа дойду Улуу сэриитин буойунун кэргэнэ 6 тулаайах оҕону көрөн-харайан, иитэн атахтарыгар туруортаабыт ийэбитигэр  2016 сыллаахха » Төлкө төрүттэниитэ» диэн кинигэ күн сирин көрбүтэ. Аҕабытыгар, ийэбитигэр  сүгүрүйэбит, махтанабыт. Мэлдьи өйдүү-саныы сылдьабыт, аҕабыт Ийэ дойдутун иэһин чиэстээхтик толорбутун, ийэбит сэрии ыарахан сылларыгар Улуу Кыайыыны уһансыбытын оҕолоро, сиэннэрэ, хос  сиэннэрэ умнубаттар. Ити курдук олох салҕана турар…

Иван Васильевич Иванов,

РФ үлэ бэтэрээнэ, Аллайыаха улууһун олохтооҕо.

Хаартыскалары: И.Иванов ыытта