Аһаан тотор эрэ буолбатаххын, ас суолтата дириҥ

Нутригеномика – бу эдэр билим, ас геннэр активностарыгар уонна организм үлэтигэр хайдах дьайарын үөрэтэр. Билим бу хайысхата 2000 сыллар саҥаларыгар баар буолбута. Ол саҕана сүрүннээн, ыарыылары үөрэтэргэ, аһылык онно хайдах дьайарый диэн киирбитэ. Билигин аһылыкпыт барыта уларыйан, организм наадыйар төрүт аһылыкпыт аҕыйаан,  аһыыр култуура кэһиллэн, араас ыарыылар элбии тураллар. Онон билигин аһылыкка болҕомто улаатан, бу хайысха инникилээх уонна сайда турар.

Лабаратыарыйаҕа эрэл улахан

2020 сыллаахха эдэр талааннаах ыччаты билимҥэ сыһыарыахха диэн РФ Билимин уонна үөрэҕириитин министиэристибэтин иһинэн Ыччат билимин лабаратыарыйатын тэрийиигэ куонкурус биллэриллибитэ. Онно АГАТУ аһылык технологиятын уонна ас индустриятын хаапыдыратын бэрэпиэссэрэ Константин Степанов уһуйааччы уонна салайааччы быһыытынан талыллыбыта. 2021 сыллаахха кыайаннар, РНА СС Саха сиринээҕи билим киинин иһинэн Нутригеномика лабаратыарыйата диэн ааттанан, бастакы уочарат оҕо, улаатан эрэр оҕо, ыччат аһылыгар болҕомтолорун ууран, үлэлэрин саҕалаабыттара. Куонкурус быраабылатынан үс сыл үлэлиир, ол кэм устатыгар наадалааҕын дакаастаатаҕына, салгыы бэйэтэ лабаратыарыйа буолан, тэрилтэ иһинэн үлэлээн киирэн барыахтаах. Бу маны РНА СС Саха сиринээҕи билим-чинчийэр киинин салалтата сөпкө өйдөөн, салгыы аһылыгы уонна аһааһыны дириҥник чинчийиҥ диэн саҥа оборудованиены, прибордары ылан биэрбитэ. Эдэр учуонайдар ону туһанан, билигин чинчийиилэрэ өссө дириҥээтэ. Саха сирэ медико-биологическай араас зоналарга араарыллыбытынан, хас биирдии киһиэхэ, кини туругуттан, сайдыытыттан, үлэлиир эйгэтиттэн, төһө хамсаныылаах үлэлээҕиттэн көрөн араас-араас аһылык көрүллүөхтээх диэн идиэйэнэн салайтаран үлэлииллэр.

Хаачыстыбалаах аһылык ыарыыттан харыстыыр

Лабаратыарыйа салайааччыта Константин Степановы көрсөн, бу хайысханан туох үлэ бара турарын ыйыталастым.

— Сөпкө уонна хаачыстыбалаах аһынан аһааһын диэн билиҥҥи кэм саамай тирээн турар боппуруостарыттан биирдэстэрэ буолар, — диэн этэр Константин Максимович. — Ол курдук, сөптөөх аһылыктан наадалаах бэссэстибэлэр киһи этигэр-хааныгар киирэн, эниэргийэҕэ уонна организммыт сөпкө үлэлииригэр, бэссэстибэлэр үчүгэйдик атастаһыыларыгар көмөлөһөр. Бу барыта киһини араас ыарыылартан харыстыыр. Аһааһынтан биһиги доруобуйабыт туруга уонна төһө уһуннук олорорбут тутулуктаах. Оттон хаачыстыбата суох, буортуйбут аһы сиэтэхпитинэ, доруобуйабыт охсууну ылар. Аһылыгы кытта киһи организмын киртитэр бэссэстибэлэр, ханнык эрэ ыарыы төрүөттэринэн буолар микробтар, вирустар киирэн хаалыахтарын сөп. Онон аһылыкка улахан болҕомтону ууруохха наада.

Аан дойдуга да, Арассыыйаҕа да аһылык муодатыгар – үүнээйи аһылыктар, тобоҕо суох астааһын уонна организмыҥ тугу ирдииринэн аһаа диэн буолар. Ол аата, бастакы миэстэҕэ, биһиги бааһынай, тэриллиилээх хаһаайыстыбаларбыт оҥорон таһаарар астара, бэйэ бородууксуйата таҕыста.

Кэнники бириэмэҕэ түргэнник буһар, уһуннук харайылыннын, сыта тубустун диэн араас эбииликтээх аһылыктар айыллаллар. Урут оҕолорбут кола-коланы иһэллэрин дьаахханар этибит, аны билигин энэргиэтик утахха көстүлэр. Бу наһаа элбэх эбиликтээх буортулаах утах.

— Түргэн аһылыктары, фастфудтары, бургердары, утахтары туһалаах астарынан солбуйар кыах баар дуо?

— Оҕо-ыччат көрдүүр аһылыгын биһиги биэриэхтээх буоллахпыт дии, ол гынан баран, итинник састааптааҕы буолбатах. Биһиги бэйэбит аспытынан холобур, пиццаны оҥоруохпутун, халбаһы оннугар таба, убаһа этин кутуохпутун, соус оннугар аһыы отону туттуохпутун сөп. Баай айылҕабыт биэрэр астарын маанылаан, сөпкө аһыахпытын наада. Холобур, быары биирдэ олорон турбакка, кыра-кыра тооромосторго бысталаан сии сылдьыахтаахпыт. Отоннору эмиэ тоҥорон баран, иккилиинэн-үстүүнэн сиэххэ. Убаһа ис сыата (полинасыщенные жирные кислоты) холестерины сууйан таһаарар буолан, киһи организмыгар наһаа наадалаах. Араас химическэй препараттары иһэр оннугар, ону эмиэ табылыакка саҕа гына кырбаан баран, күҥҥэ иккитэ-үстэ сии сырыттахха туһата улахан. Билигин ынах, таба, биэ үүттэрин (итилэр састааптара атын-атын) туһалаах өттүлэрин холбоон, спортсменнарга, оҕолорго, ыарыһах дьоҥҥо аналлаах астары оҥоруохтаахпыт.

Түргэнник куурар астар…

— Ити хайысханан кимнээх анаан-минээн дьарыгыраллар?

— АГАТУ-га төрүт аһылыктан бородууктаны оҥорон таһаарыыны билим өттүнэн үөрэтии-чинчийии 2006 сылтан саҕаламмыта. Билигин аһылык технологиятын уонна ас индустриятын хаапыдырата (сэбиэдиссэй тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата Прасковья Гоголева) диэн ааттанан, технологтары, магистратураҕа технологтары, биотехнологтары бэлэмниибит. Билим өттүн талбыт устудьуоннар, магистраннар түргэнник куурар астарынан (“сублимирование продуктов”) дьарыктана сылдьаллар, ол аата, отоннору, эти, үүт аһылыктары уһун болдьоххо буорту буолбакка харалларын курдук хатардар ньымалары көрдүүллэр. Организм аһы буһарарыгар саҥа аһылыктары эбэтэр аһылыгы тупсарар эбиликтэри оҥоруохтаахпыт. Дьэ итиннэ Саха сирин отоннорун, отторун туһаныахха наада. Ол эбэтэр аныгы үйэ аска бырамыысыланнаһын саамай тирээн турар соруга — үчүгэйдик тупсарыллыбыт аһылык баар буолуохтаах, биһиги организммытыгар тиийбэт бэлэм аһынан киирэр эттиктэри аспытыгар эбэн биэриэхтээх. Ол курдук таба, убаһа этиттэн чипсылары оҥоруохха, отоннортон араас бороһуогу ылан, аска, бурдук астарга эбиэххэ сөп. Оччоҕо аспыт туһалаах битэмиининэн байа түһэр.

Уопсайынан, аан дойдуга да, Арассыыйаҕа да аһылык муодатыгар — үүнээйи аһылыктар, тобоҕо суох астааһын уонна организмыҥ тугу ирдииринэн аһаа диэн буолар. Ол аата, бастакы миэстэҕэ, биһиги бааһынай, тэриллиилээх хаһаайыстыбаларбыт оҥорон таһаарар астара, бэйэ бородууксуйата таҕыста.

Хас биирдии киһи бэйэтигэр сөптөөх аһылыгы аһыахтаах

— Аһылык, аһааһын култууратыгар саҥа хайысха баар дуу?

— Билигин биир саҥа хайысханан персонализированнай аһааһын, ол аата чопчу бу киһиэхэ бу эрэ ас сөптөөх буолуохтаах диэн киирэн эрэр. Ол аата, бу киһи доруобуйатын чинчийэн, генетическэй тестирование оҥорон, хайдах хамсанар-имсэнэр үлэлээҕин билэн баран, онно сөптөөх аһылык рациона оҥоһуллуохтаах. Оччоҕо организма сөптөөх аһылыгынан хааччыллан, ыарыы үөскээбэт, олохсуйбат буолар. Биһиги Нутригеномикаҕа лабаратыарыйабыт хаан анаалыһынан, араас прибордарынан эрэ буолбакка, ону сэргэ генетическэй тестэри туттан үөрэтиилэри ыыта сылдьар, ол аата, бу хайысханы тутуста.

Аһылык индустрията, үлэтэ мэдиссиинэ, тыа хаһаайыстыбатын билимин үлэһиттэрин дьыалата эрэ буолбатах, бу бүттүүн дьыалабыт, манна химия, физика, биология, астааһын тиэхиньикэтэ, ол аата инженерия барыта киирэр. Бу араас хайысхалаах билим түмсэн, уопсастыбаннас, салалта эргимтэтэ, билим салалтата бары бииргэ үлэлээтэхпитинэ эрэ, бу бүгүҥҥү күҥҥэ аспыт хаачыстыбатын уонна үүнэр көлүөнэ доруобуйатын тупсарыыга далааһыннаах үлэ барыа.

ХААРТЫСКАЛАР: КОНСТАНТИН СТЕПАНОВ ТИКСЭРИИТЭ