Ахсынньы – Билгэ Хаан Айыы ыйа

Ахсынньыга Үрдүк Айыылартан биирдэстэрэ Билгэ Хаан чугаһыыр. Кини кэлбит бэлиэтинэн чаҕаан диэн кыл тэрил тыаһа буолар. Үгэс быһыытынан норуот синоптига Тускул улуустарынан  ахсынньыны билгэлээтэ.

Сүрүн болҕомто билиигэ ууруллар. Ити иһин өйү күүһүрдэр туом оҥоһуллар. Туомҥа Сээркээн Сэһэн суолтата улахан. Кини аата-ахсаана биллибэт остуоруйалаах, чабырҕахтаах, таабырыннаах. Итини таһынан, күнү-дьылы билгэлиир, үтүө сүбэлэри биэрэр. Өйү эрэйэр, сатабылы сайыннарар хабылык, тыксаан, дуобат курдук оонньуулардаах. Сээркээн сэһэн аам-даам тымныылаах ахсынньыга биһиэхэ күүлэйдии кэлэр. Ахсынньы — саамай тымныы, сыл хараҥа бүтэһик ыйын сахалар Билгэ Хаан ыйа диэн ааттыыллар.

Бүтэй кэм

Ахсынньы — бүтэй кэм. Айылҕа бүтүннүү утуйар. Сулустар сипсиһэр кэмнэрэ. Оннук кэмҥэ киһи билгэтэ күүһүрэр. Ол иһин былыргы сахалар балаҕаҥҥа хаайтаран олорон, олоҥхону, остуоруйаны истэллэрэ, таабырыннаһаллара, чабырҕахтаһаллара. Киһи өйө-санаата сытыырхайар, куйаар урсунунан, халлаан хаттыгаһынан айанныыр. Саамай кылгас күннээх, саамай уһун түүннээх ый. Сарсыарда аайы хойуу туман түһэр. Тымныы тыаһа сып-сырылас. Күн итиитэ төһө да мөлтөҕүн иһин, былыта суох ыраас хаарга араастаан чаҕылыйар. Дьылҕаһыттар этэллэринэн, көмнөхтөөх кыһыҥҥа саас хаартан элбэх уу кэлэр, үүнүүлээх дьыл буолар. Ахсынньыга тымныы, хаара суох буоллаҕына, бэс ыйыгар кураан буолар, оттон хаардаах, ичигэс ый буоллаҕына, бэс ыйыгар тымныйар. Ахсынньылаах тохсунньуга тыалырдаҕына, бэс уонна от ыйыгар тоҥоруулар (хаһыҥнар) түһүөхтэрэ. Ойбон томточчу тоҥор буоллаҕына — уута суох саас. Ый түүн кыһыллыҥы өҥнөнөр эбэтэр иитэ эмиэ кытархай буоллаҕына — хаар түһэр.

Айылҕа хамсааһыннара

Быйылгы кыһын сылаас, сымнаҕас буолууһу. Дьэ бу туохха олоҕуран билгэлиигин диир буоллахха, маннык улахан суолталаах айылҕа хамсааһыннара бааллар:

•  Сэтинньи 7 күнүгэр 2025 сыл саха омук билгэлиир сулуһа “Үргэл” Ыйы кытта алтыспыта. Иккиэн олох чугаһынан ааһыстылар. Биһиги өбүгэлэрбит маннык ааһыстахтарына, сылаас кыһын кэлэригэр дииллэрэ. Үргэл алтыһыыта ааспыт да сылларга кэтээн көрдөххө, олох сыыстарбат этэ.
•  Күн муҥутуур үрдүк 25 циклын түмүктээтэ, ол аата 11 сыллаах цикл (2020 саҕаланан баран, 2030 диэри салҕанар) ортотун аастыбыт, ол аата, күҥҥэ эстиилэр 2026 сылтан аччыыллар, кураан сайыннар түмүктэнэллэр. Мантан ыла 2030 сылга диэри сөбүгэр сөрүүн, орто уулаах сайын кэлэр.
•  Ыаллыы сытар Камчаткаҕа 8 вулкан биир тэҥинэн эстэн, 500 сыл устата утуйа сыппыт вулкан уһуктан, 7 км үөһээҥҥэ диэри күлүнэн ыспахтаан, оргуйбут таас олгуо өрүстүү уста сытара — дьулаан дьыала. Бу сабыдыала хайаан да биһиэхэ охсор. Онон ахсынньы уонна тохсунньу ыйдарбыт былырыыҥҥытын курдук сөбүгэр сылаас буолуохтара. Саҥа дьыл иннигэр-кэннигэр кыратык –42 С‑46 С к??????? ???????? ??????. ???? ?????????? 4ыраадыс тымныйан ылыаҕа. Үгүс улуустарга 40 С‑30 С кыраадыс буолуо. Ордук Дьааҥыга тымныы –50 С кыраадыска тиийиэҕэ. Оттон Өймөкөөн диэки улахан тымныылар кылгастык түһэн ааһыахтара, онон сылаас сымнаҕас кыһын иһэр.

Улуустарга

Улуустарынан билгэлээтэххэ, ахсынньы үгүс улуустарга урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сымнаҕас буолара сабаҕаланар. Үгүс улуустарга бу ыйга хаара олох суоҕун кэриэтэ. I дэкээдэ урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сымнаһыар: күнүс‑36 С к??????? ??????, ???? ?3ыраадыс тымныы, түүн –39 С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара суох: күнүс –38 С кыраадыс тымныы, түүн –42 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ хаара кэмчи соҕус буолууһу, көннөрү тымныйыыһы: күнүс‑40 С кыраадыс, түүн –44 С кыраадыс тымныы.

КИИН

I дэкээдэҕэ, урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сымнаһыар: күнүс‑34 С кыраадыс тымныы, түүнүн –36 С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара суох буолууһу: күнүс–35 С кыраадыс, түүн –39 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ хаара кэмчи соҕус. Күнүс –37 С кыраадыс, түүн –40 С кыраадыс тымныы.

БҮЛҮҮ БӨЛӨХ

Бүлүү эҥээргэ, киин улуустарга тэҥнээтэххэ, быйылгы сылга тэҥ соҕус буолууһу. Дьэ, уонна I эрэ дэкээдэҕэ кыра хаардаах буолууһу. I дэкээдэҕэ былырыыҥҥы сыллардааҕар тымныы. Күнүс –32 С кыраадыс, түүн –35 С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара олох суох, күнүс –32 С кыраадыс, түүн –37 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ хаара суох да, былыттаах буолан, улахан тымныы түһүө суох. Күнүс‑33 С кыраадыс, түүн –36 С кыраадыс тымныы буолууһу.

ӨЛҮӨХҮМЭ, АЛДАН, НЕРЮНГРИ

Соҕуруулуу-арҕаа улуустарга ахсынньы 15 күнүгэр диэри биир да күнү көтүппэккэ кыраһа хаардаах. Онтон ыла наар күннээх халлаан ый бүтүөр диэри турар.

Бу ый I дэкээдэтэ, урукку сылларга тэҥнээтэххэ, сылаас. Күнүс –34 С кыраадыс тымныы, түүн –37 С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара суох: күнүс –27 С кыраадыс, түүн –32 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ да хаара суох: көннөрү тымныйыыһы. Күнүс‑30 С кыраадыс, түүн –34 С кыраадыс тымныы.

ӨЙМӨКӨӨН

Өймөкөөҥҥө хартыына олох атын. Ол курдук, бу күннэргэ манна сэтинньиттэн саҕалаан, Охотскай муораттан тахсар циклон Өймөкөөнү таарыйар буолан, —24 С‑34 С эрэ кыраадыс буолла. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс –28 С кыраадыс тымныы, түүн –33 С тымныы. II дэкээдэҕэ тымныы соҕус: күнүһүн –42 С кыраадыс, түүнүн –46 кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ былыт кэлэринэн сибээстээн, —35 С‑45 С кыраадыс тымныйыаҕа.

ДЬААҤЫ

Сахабыт сирин биир эмиэ саамай тымныы улууһа гынан баран, урукку сыллар курдук соҕотох Дьааҥыга эрэ чысхаан кыһын кэлбитэ биллииһи. I дэкээдэ күнүс –40 С кыраадыс, түүн –43 С тымныы. II дэкээдэҕэ арыый да тымныы буолууһу, күнүһүн –44 С кыраадыс, түүнүн –46 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ тымныыта сымнаһыар. Күнүһүн –42 С кыраадыс, түүн –45 С кыраадыс тымныйыыһы.

АБЫЙ, МУОМА, ХАЛЫМА, ҮӨҺЭЭ ХАЛЫМА, АЛЛАРАА ХАЛЫМА

Халыма-Индигиир эҥээр улуустарга, бастакы дэкээдэлээҕэр хаара кэмчи соҕус. Иккис-үһүс дэкээдэҕэ хаарбыт олох да суох буолууһу. I дэкээдэҕэ күнүс –31 С кыраадыс, түүн –34 С тымныы. II дэкээдэҕэ хаара суох, көннөрү тымныы. Күнүһүн –39 С кыраадыс, түүнүн –41 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ күнүһүн –40 С кыраадыс, түүн –42 С кыраадыс тымныы буолууһу.

АНААБЫР, ӨЛӨӨН, БУЛУҤ

Арктика эҥээр улуустарга ый бастакы уонна иккис дэкээдэтигэр кыра хаардаах. Үһүс дэкээдэҕэ хаара кэмчи соҕус буолууһу. Бу ыйга I дэкээдэҕэ күнүс –26 С кыраадыс, түүн –30 С тымныы. II дэкээдэҕэ көннөрү тымныы: күнүһүн –27 С кыраадыс, түүн –30 С кыраадыс тымныы. III дэкээдэҕэ ый бүтүүтэ хаара суох. Күнүһүн –25 С кыраадыс, түүн –28 С кыраадыс тымныы.