Аһыы утах — харах уута

Аһыы утаҕынан үлүһүйэн төһөлөөх киһи олоҕо огдолуйбута буолуой? Төһөлөөх оҕо тулаайах хаалан харах уутунан сууммута буолуой? Аһыы утаҕы кыайбыт, кини түгэҕин көрбүт диэн суох. Иһэн баран араас буруйу-сэмэни оҥоруу, арааска тиксии туһунан киһи этэ да барбат…

Арыгы сокуона

Бу сыл кулун тутар ыйыттан арыгы атыытын хааччахтааһыҥҥа саҥа сокуон олоххо киирбитэ. Бу докумуону Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена сэтинньигэ ылыммыта. Онон уопсастыбаннай миэстэҕэ арыгы атыытын бэрээдэктиир суолталаммыта. Саҥа сокуон хараҕынан элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ, уопсастыбаннай аһыыр сирдэргэ арыгы күнүс 14.00–20.00 чааска атыыланар буолбута. Бу ирдэбил дьон олорор дьиэлэригэр сыстан үлэлиир алкомаркеттарга уонна эрэстэрээннэргэ, кафеларга эмиэ дьайар буолбута. Ол эрээри сорох маннык тэрилтэлэргэ бу сокуон дьайбат. Холобур, ГОСТ ирдэбилигэр уонна арыгыны биирдиилээн атыылыырга лиссиэнсийэлээх тэрилтэлэр бу хааччахха киирбэттэр.

Саҥа сокуон хараҕынан элбэх кыбартыыралаах дьиэлэргэ, уопсастыбаннай аһыыр сирдэргэ арыгы күнүс 14.00–20.00 чааска атыыланар буолбута.

Майалар арыгы атыытын утараллар

Бу күннэргэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр арыгы атыытын боболлорун туһунан сурах тарҕаммыта. Ол курдук, Майа нэһилиэгин дьокутааттарын сэбиэтэ Ил Түмэҥҥэ арыгы атыытын бобор туһунан бырайыагы киллэрбит. Өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон бырайыагын Ил Түмэн урбаан уонна туризм сис кэмитиэтигэр көрбүттэр. Бу этиини көҕүлээччинэн Майа нэһилиэгин баһылыгын бастакы солбуйааччы Дмитрий Игнатьев буолбут. Кини иһитиннэрбитинэн, нэһилиэккэ оскуола, уһуйаан таһыгар арыгы атыылыыр маҕаһыыннар сэргэстэһэ тураллар, нэһилиэк олохтоохторо үгүс дьон күнүстэри итирик туруктаах сылдьарыттан дьаахханар буолбуттарын иһитиннэрбит. 2023 сыллаахха арыгы тиэмэтинэн ИДьМ оройуоннааҕы салалтата, улуус борокуруора, дьокутааттар уонна актыбыыстар кыттыылаах улахан кэпсэтии буолбут. Тэрээһин түмүгүнэн, арыгы атыылыыр маҕаһыыннары нэһилиэк кытыытыгар көһөрөр туһунан этии киирбит. Ол эрээри нэһилиэк кытыы өттүгэр олорооччулар утарбыттар. Бүгүҥҥү күҥҥэ Майа нэһилиэгэр 59 маҕаһыын баар. Онтон арыгы атыытынан дьарыктанааччыта — 4. 2017 сыллаахха арыгы атыылыыр маҕаһыын ахсаана 11 тиийэ элбии сылдьыбыт. Бүтэһик сылларга хааччахтыыр миэрэлэр ылылланнар, Майаҕа буруйу оҥоруу биллэ аччаабыт. Ол эрээри нэһилиэк дьаһалтата бэлиэтииринэн, билигин да буруйу оҥоруу 80%-на арыгы иһэн баран оҥоһуллубут. 2023 сыллаахха нэһилиэнньэҕэ ыйытык оҥоһуллубут. Онуоха нэһилиэнньэ 69,2%-на арыгы атыытын боборго диэн куоластаабыт, 30,8% утарбыт. Кэпсэтии кэнниттэн норуот дьокутааттара сокуон бырайыагын бастакы ааҕыыга бигэргэппиттэр. Өскөтүн, сокуон бырайыага ылыныллар түгэнигэр, 10 тыһ. нэһилиэнньэлээх дэриэбинэ өрөспүүбүлүкэҕэ арыгыттан акаастаммыт нэһилиэгинэн ахсааннарыгар киириэҕэ.

Арыгы иһэн баран…

Дойду үрдүнэн буруйу оҥоруу улахан аҥаара үксэ арыгы иһэн баран оҥоһуллубут. Ыраата барбакка, өрөспүүбүлүкэ иһигэр тахсар да быһылааннары көрдөххө, аһыы утахтан сылтаан үгүс киһи эмсэҕэлиир да, дьону да эмсэҕэлэтэр. Ол курдук, Ленскэй оройуонугар арыгы иһэн баран эр киһи бииргэ олорор дьахтарын илиитин тоһуппут, Черскэйгэ 17 эрэ саастаах эдэр киһи киһи тыыныгар турбут. Дьокуускай куоракка хас өрөбүл ахсын түүҥҥү кулууптар тастарыгар испит-аһаабыт ыччат айдаана, араллаана хатыланар. Бу сылдьан охсуһан, кырбанан төһөлөөх киһи олоҕо огдолуйара буолуой? Итирик туруктаах сылдьан билсиһэн баран харчыны уордарыы, төлөпүөнү былдьатыы… Оттон кыһынын итирик туруктаах сылдьан үлүйүү, тоҥон өлүү… Арыгы иһэн баран уруулга олоруу эмиэ элбэхтэ хатыланар. Ол курдук, ортотунан, күҥҥэ уонча итирик туруктаах суоппар уруулга олорор.

Итирик туруктаах уруулга олоруу

Арыгы иһэн баран уруулга олоруу иһин иккистээн тутуллубут киһи массыынатын судаарыстыбаҕа биэрэр. 2022 сыл от ыйыттан бу сокуон

олоххо киириэҕиттэн итирик туруктаах сылдьан уруулга олоруу иһин үгүс киһи массыынатын былдьатта. Итирик туруктаах уруулга олорон аан бастакытын тутуллуу иһин административнай накаастабыл күүтэр. Иккиһин тутуллууга (бу кэмҥэ кини массыына ыытар быраабын былдьатан сылдьарынан) массыына ыытар бырааба суох сылдьан уруулга олоруу иһин буруйданар. Суол быраабылатын кэһии, түргэнник айаннааһын, суол быһылаанын төрүөтүнэн буолуу барыта холуобунай эппиэтинэскэ тиэрдэр.

Бутлегердар элбииллэр

Арыгы атыыта хааччахтаннаҕына, аны бутлегердар ахсааннара элбиир. Ол курдук, биэс сыл иһигэр Административнай быраабы кэһии кодексатын 14.17.1 ыст. 1 ч. сокуону кэһэн туран арыгы атыылаабыт кэлии омуктарга сокуон хараҕынан накаастабыл миэрэтин кытаатыннарар туһунан СӨ ИДьМ миниистирэ Владимир Прокопенко Ил Түмэҥҥэ этии киллэрбитэ. Тоҕо диэтэххэ, кэлии омуктар таксыылыыр аатыран массыыналарыгар арыгыны тиэнэ сылдьан дьоҥҥо тиэрдэн биэрэр өҥө оҥороллорун туһунан ИДьМ чахчыларыгар үгүстүк көстөр. Ааспыт сылга 50 буруйу оҥоруу бэлиэтэммит. 800 киһи арыгы сокуонун кэһиигэ административнай эппиэтинэскэ тардыллыбыт. 76 дуоһунастаах сирэй, 12 юридическай сирэй тутуллубут. Уопсайа, 18 550 лиитирэ арыгы былдьаммыт.

Арыгы састааба суох пиибэ диэн баар дуо?

“Арыгы састааба суох пиибэ утаҕы иһэрдиигэ билиһиннэрии экскурсиятын оҥоробут” диэн биллэрии “Якутия” ФАПК тэрилтэ аатыттан социальнай ситимнэринэн тарҕаммыта. Бу чахчытын дуу, сымыйатын дуу билээри “Якутия” ФАПК тэрилтэҕэ эрийэн билистибит. Биһигини кытта тэрилтэ маркетолога Валерия Васильевна Сметанина кэпсэттэ:

— Биһиги тэрилтэбит икки собуоттаах. Ол курдук, бастакы собуокка кыраадыстаах утахтар оҥоһуллаллар. Иккис собуокка — оҕолорго аналлаах арыгыта суох гаастаах утахтар, артезианскай уу, кыбаас уонна улахан дьон иһэригэр пиибэ. Тэрилтэбитигэр билиҥҥитэ экскурсиялары 12‑лии киһиэхэ тиийэ испииһэк хомуйан тэрийэбит. Арыгыта суох пиибэни биһиги собуоппут оҥорон таһаарбат. Оҕолорго аналлаах бородууксуйаларбытынан “Азия оҕолоро” артезианскай уу, “Лайт” диэн гаастаах утахтар, чэйдэр буолаллар. Ону сэргэ, сайыҥҥы өттүгэр кыбаас оҥорон атыылыыбыт. Кыбааспытыгар арыгы састааба суох, ол эрээри оҕоҕо иһэрдэри дуу, иһэрдибэти дуу төрөппүттэр бэйэлэрэ быһаараллар. Биһиги оҕолорго пиибэ иһэрдэр экскурсиялары хаһан да оҥорботохпут, онон социальнай ситимҥэ тарҕаммыт сурах сымыйа буолар.