Айаан Чакыр: «Ыһыаҕым алгыһа арыаллыыр олохпор…»

Норуот ырыаһыта Сергей Зверев-Кыыл Уола төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах «Ньургуһун хоһуйар түһүлгэтэ» Сунтаар улууһун Түбэй Дьаархан нэһилиэгин уйгулаах ыһыаҕын кэмигэр ыытылынна.

“Ньургуһун хоһуйар түһүлгэтэ” кэтэхтэн  күрэс саха норуодунай бэйиэтэ Леонид Попов аатынан  улуустааҕы IX   ырыа-хоһоон  түһүлгэтин чэрчитинэн барда.

Күрэскэ элбэхтик биһирэммит, хайҕаммыт хоһоон суруйааччылар ортолоругар «Күндэ көмүс күһүнэ» кэтэхтэн хоһоон күрэҕин кыайыылааҕа, «Ийэ тылым -– иэйэр кутум» кинигэ ааптара, «Ньургуһун хоһуйар түһүлгэтигэр» 2-с үрдэли ылбыт Вениамин Егоров-Айаан Чакыр баар.
Бэтэринээр-быраас идэлээх, билигин Арыылаахха олорор, үлэлиир Вениамин Николаевич олох араас эйгэтигэр суруйбут хоһооннорун билсиэҕиҥ:

Сэрииттэн төннүбэтэхтэргэ

Эдэркээн сүрэхтэр атаарса
Эниэҕэ турбуттар куустуһа—
Сайыспыт харахтар имэрийсэ
Сыттарын сүрэххэ иҥэрсэ.

—Эргиллиэм хайаан да,  сэгэриэм
Эн күүтээр. Эркиннии эрэниэм,
Эйэлээх олоҕу уһаарсан
Эһэммин өстөөҕү бу сиртэн.

—Күүтүөҕүм ,доҕоруом, эн эрэн
Сыл-хонук ааспытын да иһин,
Мин туҥуй тапталым эйиэхэ
Саҥалыы күөдьүйэ туруоҕа.

Ол кыһын эр бэрдэ сэриигэ
Турбаттыы таптаран сыппыта,
Хараҕар тапталлаах доҕорун
Ытаабыт хараҕа көстөрө.

Ыар сурах дойдуну уҥуордаан
Кэтэһэр кыыһыгар тиийбитэ.
Хараҕын тумарык сабардаан
Сүрэҕэ айманан тэппитэ.

—Күүтүөҕүм доҕоруом, мин син биир
Киириэҕиҥ модьоҕо атыллаан,
Куустуһан туруохпут өр да өр
Кэтэспит ахтылҕан таһааран.

Сыл-хонук түүл курдук ааспыта
Былыргы былыкка саспыта,
Ол кыысчаан сүрэҕэ умнубат
Хараҕа аартыктан арахпат.

Итинник иэдээннээх сэриилэр
Олоҕу сарбыйар тыыннаахтар,
Хас киһи инники удьуорун
Төрдүттэн быһаллар уораннар.

Кыыл Уолугар

Уратылаах
Уран тыллаах,
Улаҕалаах
Улуу киһи,
Уҕараабат
Уһун тыыннаах
Уурастаабат
Уус этээччи.
Ылбаҕайкаан
Ыллык тэлбит,
Ытыктанар
Ырыаһыппыт.
Тоҕой, толоон
Тэҥҥэ туойсар,
Толуу күөмэй
Тойуксуппут,
Доллоһутан
Дуолан күүстээх
Дорҕооннордоох
Дьуохардьыппыт.

Амалыйбыт
Аман өһүҥ,
Үйэлэри
Уҥуордаабыт,
Арчылаабыт
Алгыс тылыҥ,
Сыдьааннаргар
Суолу тэлбит.
Өллөйдөөбүт
Өһүк тылыҥ,
Өлбөөдүйбэт
Үйэлэммит,
Харааннаабыт
Харыс тылыҥ,
Хараҥаны
Халбарыппыт.

Биһик түспүт
Бүччүм сиргин,
Ыгыаттаҕын
Ытыктата,
Сураҕырбыт
Сунтаар сирин
Аан дайдыга
Аатырдаҥҥын,
Үгэстэрин
Умнан эрэр,
Сахаҥ тылын
Саҥа тыыннаан,
Оһуокайдыыр
Оһуор үҥкүү,
Оҥкулларын
Олук охсон,
Онобуллаах
Олоҥхону,
Олохтоохтук
Онолуйан,
Сарсыҥҥыллыыр
Саҕахтары,
Саһарҕалыы
Сандаардаҥҥын,
Саппаҕырбыт
Санаалааҕы,
Сардаҥалыы
Сылаанньытан…
Су олоххо,
Саҕ омуккар,
Кэнэҕэски
Кэнчээригэр,
Биллэр- көстөр
Бэлэхтээххин!
Өлбөөдүйбэт
Өҥөлөөххүн!
Сөҕүрүйбэт
Сурахтааххын!
Умнуллубат
Үтүөлээххин!

Ийэ тылбыт дьылҕата

Сахам тылынан
Саныыр санаабын
Сайа саҥарбатахпына,
Бэйэм бэлиэбинэн
Билэр дорҕооммун
Бигэтик бичийбэтэхпинэ:
Сахабын диэн,
Саараама
Санаммат эбиппин,
Урааҥхайбын дэнэн,
Ураты тыыннанан
Уйуһуйбат эбиппин.

Кэнчээри ыччаттыын -–
Кэнэҕэс кэскиллиин
Төрөөбүт тылбынан
Төрөппүт аҕалыы
Төлкөлөөх санааны
Түөһүспэт буолларбын,
Төрүөхпүт дьылҕата
Тэмтэркэй хаамыылаах
Түөрэккэй олоххо
Тиийээрэй диэммин мин
Тэһииркиир эбиппин.

Өрдөөҕү кэмнэргэ
Өтөҕөр кирийбит
Өбүгэм күлүгэ
Өндөйөн өҥөйдөр,
Өлбүгэ хаалларбыт
Өһүк тыл уранын
Өллөйдөөн өнүппэт,
Өксүөнтэн өрүһүйбэт,
Өргөһүн умсарбыт
Өстөөххө холоорой?
Өс тылбыт умнуллан,
Өлүк тыл буолаарай?

Сунтаарым

Тэйиччи сылдьаммын
Дойдубун ахтабын,
Ыраата бардарбын
Сунтаарбын саныыбын.

Хос ырыата:
Ханна да буолларбын
Сунтаарым -– сүрэхпэр,
Эн кэрэ дуолларыҥ
Мэлдьитин -– ырыабар.

Сунтаарым салгына
Күүс эбэр сэниэбэр,
Ыһыаҕым алгыһа
Арыаллыыр олохпор.

Сунтаарым саҥата
Манньытар сүрэхпин,
Оһуокай ырыата
Чиҥэтэр тирэхпин.

Кэлиэҕим сотору
Күүс ыла дойдубар,
Алтыспыт дьоннорбун
Ахтаммын, Сунтаарбар.

Аҕа туһунан

Аҕаларга хоһооннор
Аҕыйахтар, сэмэйдэр,
Өрө тутар ырыалар
Өрүү эмиэ кэмчилэр.

Аҕа иитэр өрүтэ
Арыый хаҕыс туттуулаах,
Олох диэни көрүүтэ
Тимир-тамыр тутуллаах.

Онто, дьиҥэ, оҕоҕо
Көмө буолуо олоҕор,
Кутун-сүрүн кииллитэн
Быыһыа араас эндиртэн.

Аҕа эппэт көлдьүргээн,
Ааһа баран, киһиргээн,
Санаа аалар баттыгын,
Сииктиин көтөр тылларын.

Аҕа тиэрдиэ тапталын
Эппит тылын толорон,
Өйдүөҥ кини сыһыанын
Кэлин кырдьан олорон.

х х х

Борук-сорук,
Бүппэт сорук,
Кылгас хонук
Ааһыа оннук.

Имик-симик,
Үлэм симик,
Туолуо илик,
Сиппэт – силик.

Отур-ботур,
Үлэм олуур,
Оллур-боллур,
Санаам -– доҕуур.
Кулук-халык,
Дубук турук —
Сүүрүк курдук
Аастар ханнык.

Ычык-бычык
Сүтүө түбүк —
Бүтүө ычык,
Көстүө ыллык.