Айан аргыстаах, суол доҕордоох

Хас да эдэр киһи хамаанда тэринэн, куорат олохтоохторугар уонна ыалдьыттарыгар Дьокуускай куорат устуоруйатын сиһилии кэпсиир баҕа санаанан “умайбыта”. Ол санааны ханнык көдьүүстээх уонна табыгастаах ньыманан ситиһэбит диэн толкуйга түспүттэрэ уонна куорат устуоруйатын кэпсиир номохтору саҥардарга быһаарыммыттара. Онон “Суол” диэн бырайыагы “төрөтөн”, олоххо киллэрэн эрэллэрин үөрэ иһиттибит.

«Суол» бырайыак

Кырдьыга да, бэҕэһээҥҥи кэмэ, ааспыт устуоруйата суох бүгүҥҥү кэм суох. Онон төрүт омукпут былыргытын аныгы тэтимнээх олохпутун сырса үйэтитэр, көлүөнэлэри ситимниир хайаан да наадалаах.

“Үлэ кыбартаала” креативнай кластер дириэктэрэ, бырайыак салайааччыта Наталья Нарушевич этэринэн, ВЭБ.РФ корпорация көҕүлээһининэн уонна өйөбүлүнэн саҕаламмыт “Суол” (“Путь”) бырайыак хас да хайысхалаах — “Туймаада хочотун номохторо”, “Дьокуускай суоппардар харахтарынан”. Ону сэргэ куорат оптуобустарыгар эдэр худуоһунньуктар үлэлэринэн номохтор визуальнай уобарастарын көрдөрүөхтэрэ.

Манна даҕатан эттэххэ, “Үлэ кыбартаалыгар” айар эйгэ араас хайысхата: анимация, киинэ, көмпүүтэр графиката, хаартыска уонна видео-продакшн, маркетинг, брендинг, дизайн, архитектура, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба, үөрэхтээһин уо. д. а. үлэлиир. Манна креативнай дьон саҥа санааларын үллэстэллэр, холбоһуктаах бырайыактары толкуйдууллар, өйөбүлү ылан эрэгийиэн сайдыытыгар көмөлөһөллөр.

“Туймаада хочотун номохторо”

“Туймаада хочотун номохторо” — “Суол” бырайыак бастакы хайысхата. ХХ үйэ фольклористара суруйбут былыргы устуоруйалара айаннаан иһэр дьоҥҥо иккис тыыннанан, тиллэн кэлиэхтэрэ.

Ол туһунан “Туймаада хочотун номохторо” аудиогиды оҥоруу хайысхатын салайааччы, “Саха тыла 400” уопсастыбаннай түмсүү кыттыылааҕа Алла Ноговицына маннык кэпсээтэ:

— Биһиги түмсүүбүт тэриллэн үлэлээбитэ номнуо 3 сыл буолла. Түмсүү Дьокуускай куоракка сахалыы тыллаах эйгэ кэҥиирин туһугар үлэлиир. Чуолаан, былырыын сайын куорат тохтобулларыгар биллэр-көстөр, киэн туттар дьоммут бэргэн этиилэрин икки тылынан суруйбуппут. Бу бырайыак Дьокуускай куорат салалтатын кытары бииргэ үлэлэһэн олоххо киирбитэ.

Быйыл «Улуу Туймаада номохторо» диэн бырайыагы олоххо киллэрэн эрэбит. Уопсайа 30 номоҕу Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн фольклор уонна литэрэтиирэ салаатын билимҥэ үлэһиттэрэ, тыл билимин үөрэхтээхтэрэ Саргылаана Карманова, Айталина Кузьмина бэлэмнээбиттэрэ. Сорох номохтору өссө 1930–40 сылларга Сэһэн Боло, Г. В. Ксенофонтов, Г. У. Эргис уо. д. а. ытык кырдьаҕастартан, уус тыллаахтартан хомуйан хаалларбыттар. Холобур, Эллэй Боотур, Омоҕой, Тыгын Дархан, куораппыт ытык сирдэрэ: Ытык хайалар, Сайсары күөл уо. д. а. номохтор бааллар. Оттон Анна Бестужева сыылкаҕа кэлбитин, Шергин шаахтата ирбэт тоҥу үөрэтэргэ улахан төһүү буолбутун, элбэх үтүөлээх губернатор Крафт туһунан уо. д. а. кэпсээннэр арыый аныгы кэмнэри таарыйаллар.

Ити курдук, бу бырайыак Дьокуускай куораппыт турар Туймаада хочотун кэпсээннэрин, номохторун киэҥ эйгэҕэ, чуолаан ыччакка, тарҕатарга диэн санааттан үөскээбитэ. Оҕо ааҕарыгар, дьон устуоруйаны, түөлбэ уратытын билэллэригэр туһалаах буолуоҕа.

Бырайыакпыт олоххо киирэрин Дьокуускай куорат дьаһалтата өйөөбүтэ, ВЭБ.РФ дойдуну сайыннарар сыаллаах үнүстүүт Гранын бырагырааматынан үбүлэнэр, ВЭБ.РФ маннык инфраструктурнай бырайыактары атын куораттарга өйүүр эбит, ол иһигэр биһиги номохтор туһунан бырайыакпытын сөбүлээбиттэрэ, өйөөбүттэрэ.

Номохтору араас саастаах, атын-атын эйгэҕэ үлэлиир дьон, артыыстар, спортсменнар, урбаанньыттар аахтылар. Дьокуускай куорат төрүттэниитин туһунан Дьокуускай куорат аҕа баһылыга Евгений Григорьев аахта. Дьон бары наһаа наадалаах бырайыак диэн үөрэ-көтө кытынна. Биир аудио уһуна быһа холоон 3–5 мүнүүтэ курдук. Саамай кырачаан уһуллааччыбыт — эдэр блогер Айыына Кожурова. Маны таһынан, хас биирдии номоххо худуоһунньук Мира Аргунова хартыына уруһуйдуохтаах.

“Дьокуускай — суоппардар харахтарынан”

“Дьокуускай — суоппардар харахтарынан” аудиогид — бырайыак иккис хайысхата. Күнү быһа хас эмэ килэмиэтири уһаты-туора айанныыр суоппар күн аайы куорат олоҕун ымпыгын-чымпыгын уонна куорат аныгы кэмҥэ уларыйыытын өйдөөн көрөр кыраҕы харахтаах. Чуолаан суоппар ыарахан үлэтин, куорат хайдах уонна төһө уларыйбытын, ханнык саҥа сирдэр, маршруттар баар буолбуттарын, ким ханнык тохтобулга киирэрин-тахсарын киниттэн ордук үчүгэйдик ким билиэй?

— Биһиги бу бырайыак көмөтүнэн айанньыттар уруулга олорор суоппар робот буолбатаҕын, кини төһө да күнү быһа уруулу тутан олордор, ураты санаалаах, куоракка сөбүлүүр миэстэлэрдээх, элбэҕи ахтан-санаан кэпсиир киһи олорорун өйдүөхтэрин баҕарабыт. Суоппардар кэпсээннэрин көмөтүнэн Дьокуускай хайдах уларыйбытын билиэххэ-көрүөххэ сөп”, — диэн “Голос внутри” иммерсивнэй бырайыак салайааччыта Юрий Донской кэпсээтэ. Манна даҕатан эттэххэ, бу бырайыак 2018 сылтан Владивосток куораттан саҕаламмыта, Саха сиригэр 2024 сылтан олоххо киллэриллибитэ.

Биир бэйэм Дьокуускай куорат таһынааҕы сэлиэнньэлэр маршруттарынан сылдьар үгүс киһи билэр, ытыктыыр кырдьаҕас суоппарын санаан кэллим. Кини туһунан элбэхтик суруйбуттара, кэпсээбиттэрэ. Кини куруук үрүҥ ырбаахылаах уонна киэпкэлээх, хаалтыстаах сылдьан үлэлиирэ үгүс дьон хараҕар умнуллубаттык хатанан хаалбыта. Киниэхэ барыта дьүөрэлии буолара. Тас көстүүтэ эрэ буолбакка, дьоҥҥо сыһыана, тиэхиньикэтин ыытар ньымата барыта ис-иһиттэн тахсара, айанньыттарыгар олус болҕомтолоохтук уонна ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара. Ол да иһин, биир эмэ айанньыт киниэхэ куһаҕан тылы эппитэ эбэтэр харсаахтаспыта буолуо дии санаабаппын.

Ити курдук, “Суол” бырайыакка суоппардары быһаччы кытыннарыы кинилэр уонна айанньыт икки ардыларыгар ытыктабыллаах сыһыан, бэйэ-бэйэни өйдөһүү үөскүөҕэр көмөлөөх буолуо диэн эрэнэ саныыгын. Кистэл буолбатах, куорат маршруттарыгар араас мөкү түгэннэр тахсыбат буолбатахтар…

Айар маршруттар

Оптуобуска киирбит киһи куар-куоду баттаан, кэрэхсэбиллээх номоҕу истэ олорон, кини өссө фантазиялыыр, ойуулаан көрөр, истибитин иҥэринэр дьоҕура үлэлиэҕэ. Онно киниэхэ араас кырааска, дьэрэкээн линиялар уо. д. а. көмөлөрүнэн куорат номохторун уонна суоппардар устуоруйаларын көрдөрөр эдэр худуоһунньуктар үлэлэрэ көмөлөһүөҕэ. Атыннык эттэххэ, эдэр худуоһунньуктар хартыыналарын оптуобустарга уонна тохтобулларга ыйыахтара. Бу хартыыналары көрбүт киһи куорат күннээҕи түбүгүн умна, тэтимин бытаарда түһэн төрөөбүт-үөскээбит, үлэлиир, олорор куоратын эйгэтин ускуустуба нөҥүө өйдөөн ылыаҕа. Онон бырайыакка кыттар эдэр дизайнердар уонна худуоһунньуктар соруктарынан куорат эйгэтин кырасыабай эрэ гына буолбакка, ылынарга, таптыырга, харыстыырга табыгастаах оҥоруу буолар.