Айар үлэ абылаҥнаах аартыгынан

     “Суруллубут – суоруллубат” диэн өс хоһооно  мээнэҕэ норуокка тарҕамматах. Бу иннибэр тутан олорор хаһыаттарым – мин суругунан эрэ билэр, чугас, бииргэ үөрэммит, үлэлээбит  дьонун ахтыыларынан  эрэ алтыһар аҕа саастаах киһим, кэллиэгэм, ытыктыыр хаһыатчытым таһаарбыт хаһыаттара. Хаһыатым аата – Эдьигээн оройуонунааҕы «Коммунизм уоттара».  Хаһыатчытым  аата – Петр Саввич Иванов.

Мин кини туһунан Эдьигээҥҥэ, эмиэ кини курдук, кини үлэлээбит хаһыатыгар, кини туттарбыт эрэдээксийэтин дьиэтигэр, үлэлээбит хоһугар  эрэдээктэринэн ананан тиийэн баран билбитим. Ол 2005 сыллаахха, күһүн этэ. Петр Саввичтыын типографияҕа бииргэ үлэлээбит, кэлин эрэдээксийэ үлэһиттэрэ Екатерина, Александра Ивановалар кини туһунан  үөрэ-көтө кэпсии көрсүбүттэрэ, махтана ахтыбыттара.

Эдьигээн аҕа, орто  саастаах олохтоохторо эмиэ ханна да буоллун, хаһыат туһунан кэпсэтии саҕаланна да,  Бүөтүр Саабыс суруйууларын, уочаркаларын  ахталлара: “Кини саҕана көхтөөхтүк үлэлээбиппит, дьону түмэрэ. Дьаһайан, сала­йан тэрээһиннэри бэккэ ыытара… » – диэн иһирэхтик, санаалыын аһыллан, сирэйдиин сырдаан кэлэллэрэ.

Ити кэмҥэ этэ, мин хаһыат саһарбыт балаһаларыттан  Эдьигээни билиим, ылыныым саҕаланыыта. Үгүс-элбэх хаһыат балаһалара,  Бүөтүр Саабыс бөрүөтүттэн  төрөөн тахсыбыт  ыстатыйалар  саҥата суох, чуумпутук элбэҕи кэпсииллэр, сүбэлииллэр, толкуйдаталлар.

Ол саҕана эбит,  «Эдьигээни арыйар» сахтарбар, 2006 сыл­лаахха  Саабыһы үйэтитэр «Айар үлэ абылаҥнаах аартыктарынан» диэн   кинигэ күн сирин көрбүтэ. Ити сыл сайын куораттан «Бичик» кинигэ кыһатын дэлэгээссийэтэ Август Егоров, Валерий Луковцев салалталарынан Эдьигээҥҥэ айар командировкаҕа кэлэ сылдьыбыттара уонна анаан бу кинигэ сүрэхтэниитин ыыппыттара. Онно тэрээһинигэр Бүөтүр Саабыс кэргэнэ Варвара Васильевна, кини оҕолоро, өр сылларга «Кэскил» оҕо хаһыатыгар суруналыыстаабыт уола  Василий Петрович Иванов уонна кийиитэ,  эдьигээннэр киэн туттар кыыстара, «Бичик»  кинигэ кыһатыгар  өр кэмҥэ  эрэдээктэрдээбит Линда  Николаевна Иванова сүүрэн-көтөн, аҕаларын олоҕун, айар үлэтин үйэтитэн, бэрт истиҥ көрсүһүү буолбутун саныыбын.

Оҕо сааһыттан олохтоох хаһыаттан саҕалаан

Бүөтүр Саабыс бэйэтэ Ньурба Хорулатыттан төрүттээх, тиэхиньикумҥа үөрэнэн Эдьигээҥҥэ ДЭС-кэ элиэктиригинэн ананан үлэлии кэлбитэ. Кини суруйарга дьоҕурдааҕа уонна  хаһыатчыт буолар дьылҕата тардан буоллаҕа, дойдутугар Хорулаҕа  оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан бастакы ыстатыйатын олохтоох хаһыакка бэчээттэппит. Онтон саҕа­лаан, 1947 сылтан, олоҕун тиһэх күннэригэр – 1989 сыллаахха диэри, 40 сылтан ордук кэм устата Эдьигээн оройуон­нааҕы уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи хаһыаттарга,  «Хотугу сулус» литературнай сурунаалга тиһигин быспакка кини суруйуулара бэчээттэнэ турбуттара. Ол туһунан, аҕатын айар үлэтин киэҥник арыйан дьоҥҥо тириэр­дибит уола Василий Иванов  «Айар үлэ абылаҥнаах аартыгынан»  кинигэ киириитигэр суруйуутуттан  быһа тардан билиһиннэрэр ордук.

“Сэрии кэнниттэн, 1947 сыллаахха, Хорула 7 кылаас­таах оскуолатыгар үөрэммитэ. Ол кэмнэртэн саҕа­лаан оройуоннааҕы хаһыакка бастакы суруйуутун – оскуо­ла бастыҥ үөрэнээччитэ Мотя Васильева туһунан – бэчээттэппитэ. Онтон ыла бэчээти кытта олоҕун сибээстээбитэ. Кэлин ол суруйбут оҕотун дьылҕатын кэтээн көрбүтэ. 10 сыл буолан баран, «Эдэр коммунист» хаһыакка 17 саастаах Мотя Васильева саахымат күрэхтэ­һиитигэр өрөспүүбүлүкэҕэ  миэстэлэспитин туһунан суруйбута.

1955 сыллаахха Дьокуус­кайдааҕы хомунаалынай-тутуу тиэхиньикумугар туттарсан киирбитэ. Ол сылдьан тиэхиньикумнар үлэлэрин, олохторун-дьаһахтарын тустарынан суруйуулара «Молодежь Якутии», «Эдэр коммунист» хаһыаттарга сотору-сотору тахсаллара. «Молодежь Якутии» хаһыат Бэчээт күнүгэр анаан 12 бастыҥ эдэр кэрэспэ­дьиэннэригэр махталын биллэрбит эбит. Кинилэр ортолоругар Күөх Ньурбаттан төрүттээх Петр Иванов аата эмиэ баар.

1959 сыллаахха тиэхиньикуму бүтэрээт, Эдьигээн бөһүөлэгин электростанциятыгар үлэтин тиэхиньик-элиэктиригинэн саҕалаабыта.   Суруйар дьарыгын бырахпатаҕа, уопсастыбаннай олоххо көхтөөхтүк кыттыбытынан барбыта. Хомсомуол райкомун, бюротун чилиэнинэн талыллыбыта. Электростанцияҕа бииргэ үлэлээбит дьонун туһунан үгүс ыстатыйалары, уочаркалары суруйбута.

Айымньылаах олох үөһүгэр

1971 сыл балаҕан ыйыгар «Коммунизм уоттара» хаһыакка литературнай үлэһитинэн ылыллар. Онно үлэлии олордоҕуна, 1973 сыллаахха, Эдьигээн оройуонун култуураҕа салаатыгар сэбиэдиссэ­йинэн аныыллар.

1975 сыллаахха  СГУ саха тылын уонна литературатын салаатын кэтэхтэн ситиһии­лээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Ол сыл сэтинньитигэр оро­йуоннааҕы «Коммунизм уоттара» хаһыакка  эрэдээктэринэн ананар. Бу  дуоһунаска олоҕун тиһэх күннэригэр диэри олус айымньылаахтык үлэлээбитэ. Олорон ааспыт олоҕун усталаах-туоратыгар «Эдьигээн» сопхуос үлэһит дьонун, сэрии уонна үлэ бэтэрээннэрин туһунан элбэҕи суруйбута. Үлэҕэ бастыҥ уопуту тарҕатыыга биллэр-көстөр үлэни ыыппыта.

Литератураҕа  ылсан кэп­сээн, хоһоон суруйуунан дьарыктанара, күүһүн-кыаҕын холонон нуучча, киргиз, казах, армян омуктар суруйааччыларын, бэйиэттэрин айымньыларын тылбаастаан бэчээккэ таһаарбыта эмиэ баар. Кэпсээннэрин  хомуурунньуктарын кинигэнэн тахсар барыйаанын бэйэтэ бэлэмнээбит этэ да, 1989 сыл от ыйын 2 күнүгэр  өлөр өлүү эмискэ илдьэ баран, ол үлэтэ тиһэҕэр тириэрдиллибэтэҕэ.

Ол эрээри кини бэйэтин тус олоҕо санаа хоту буолбута. Эдьигээн олохтоох кыыһа Варвара Васильевналыын дьоллорун холбоон, иэримэ дьиэни тэринэн, олох дьолун билбиттэрэ, биир уол, икки кыыс оҕоломмуттара. Биһиги бары үөрэнэн, ыал буолан олоробут, үлэлиибит.

ССРС Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, хаһыатчыт,  үтүөкэн киһибит, амарах аҕабыт, эйэҕэс эһэбит Петр Саввич Иванов сырдык олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ салгыыллар, өр кэмҥэ алтыспыт та­­баарыстара, чугас дьоно-сэргэтэ уонна аймахтара кини сырдык мичээрдээх өлбөөдүйбэт мөссүөнун үйэ саас тухары үйэтитэллэр”.

Сирдээҕи олоҕун аргыһа Варвара Васильевна  эрэдээксийэбитигэр  Бэчээт күнүн бэлиэтиир тэрээһиммитигэр  сылдьан,  биирдэ санаата кэлэн олорон, мустубут дьоҥҥо эппитин билиҥҥэ диэри күндүтүк саныыбын: «Бу Алексейы кэлин хайдах эрэ мин Бүөтүрбэр ханыылыы көрөр буоллум. Хаһыатчыттар майгыннаһар өрүттээх буолаллар эбит. Бүөтүр дьонун-сэргэтин кытта бииргэ, аһаҕас, ханнык да түгэҥҥэ чугас буолара», – диэн эппитэ билиҥҥэ диэри санаабын кынаттыыр, хаһыатчыттары кытта ситимниир.

Өлөксөй Маппыайап-Каракаан,

Арассыыйа  Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.