Айсен Николаев: «Эһиги дьиҥнээх эр дьону иитэн таһаарбыт ытыктанар төрөппүттэргит»

Федеральнай таһымҥа

Олунньу 6 күнэ. Ил Дархан бэлиэтииринэн, ааспыт нэдиэ­лэҕэ федеральнай таһымҥа суолталаах боппуруос­тар ылыныллыбыттар. РФ Бэрэсидьиэнин дьаһалынан олунньу 1 күнүттэн социальнай төлөбүрдэри 11,9% индексациялыахтара. Маны сэргэ РФ  Бырабыыталыстыбата социальнай гаастааһын бырагырааматыгар эбии үп көрөн, 2 млрд 300 мөл. солк. эрэгийиэннэргэ ыытыаҕа. Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтарыгар, бойо­буой дьайыы бэтэрээннэригэр, дохуо­та тиийбэт, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ эбии өйөбүл көрүллүөҕэ. Гаастааһыҥҥа көрүллэр федеральнай субсидия кээмэйэ 100 тыһ. солк. аччыа суоҕа. Саха сиригэр социальнай гаастааһыҥҥа 150 тыһ. солк. эрэгийиэннээҕи субсидия көрүллүөҕэ. Бары субсидиялар, социальнай төлөбүрдэр суһаллык кэмигэр нэһилиэнньэҕэ тиийиэхтээхтэр.

Ил Дархан РФ Бырабыы­талыстабата тыа хаһаайыс­тыбатыгар анаммыт сирдэри реестри оҥоруу бэрээдэгин бигэргэтэр уурааҕы таһаарбытын санатта.

«Бастакылар хамсааһыннара»

Олунньу 7 күнэ. Хоту­гулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка «Баста­кылар хамсааһыннара» Бүтүн Арассыыйатааҕы оҕо уонна ыччат хамсааһынын Дьокуускай куоракка олох­тоох салаата аһыллыытын бэлиэтиир түгэҥҥэ Айсен Николаев кытынна. Бу хамсааһын сүрүн сыалынан оҕону уонна ыччаты уопсастыба олоҕор, дойду үгэстэригэр уонна сыаннастарыгар иитии, бэлэмнээһин буолар. Санаттахха, былырыын муус устарга Севастопольтан 12 саастаах Диана Красовская Арассыыйа Бэрэсидьиэнигэр дойдуга оҕолорго бүттүүн биир уопсай хамсааһыны тэри­йэр туһунан этии киллэрбитин Владимир Путин өйөөбүтэ уонна саҥа хамсааһын кэтээн көрөр сүбэтин салайбыта. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу саҥа хамсааһын 14 улууска оскуолаларга, орто, үрдүк үөрэх кыһаларыгар номнуо 100-тэн тахса маҥнайгы сүһүөх салаа­лаах. Саха сирэ Арассыыйаҕа «Бастакылар хамсааһыннара» тэрилтэ олохтоох салаатын арыйбыт аан бастакы эрэги­йиэн буолар. «Хамсааһын саҥа тэриллэн эрэр эрээри, куорат иһигэр баар оҕо, ыччат тэрил­тэлэрин номнуо холбоотубут, бу барыта оҕону, ыччаты ­иитиигэ күүс-көмө буолуоҕа», – диэн бэлиэтээтэ Ил Дархан. Итиэннэ Айсен Николаев «Бастакылар хамсааһыннара» саайтка нас­таабынньык быһыытынан регистрацияламмытын иһитиннэрдэ.

Уопсастыбаннай тэрилтэ актыыбын кытта көрсүһүү

Өрөспүүбүлүкэ Аҕа дойду буойуннарын дьиэ кэргэннэрин кэмитиэтин Саха сиринээҕи салаатын материальнай-тиэхиньиичэскэй уонна тэрээһин өттүнэн өйүөҕэ. Бу туһунан Ил Дархан уопсастыбаннай тэрилтэ актыыбын кытары көрсүһүүтүгэр эттэ.

«Эһиги дьиҥнээх эр дьону иитэн таһаарбыт ытыктанар төрөппүттэргит. Биһиги дойдубут кинилэр үтүөлэринэн бүгүн судаарыстыбабыт көҥүл уонна тутулуга суох буолар быраабын туруулаһар», – диэн эттэ өрөспүүбүлүкэ баһылыга.

Көрсүһүү кыттыылаахтара байыаннай-быраас хамыыһы­йатын үлэтин, мобилизация­ламмыт дьон саҥа төрөөбүт уонна хат кэргэттэрин өйөөһүн, байыаннай дьайыылар кыттыылаахтарын аҕаларын диспансеризация­лааһын, волонтердар статустарын үрдэтии туһунан боппу­руостары дьүүл­лэстилэр. Итини таһынан кэмитиэт бэрэстэ­биитэллэрэ ба­­йыаннай дьа­йыылар кыттыылаахтарын орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэригэр үөрэнэ киирэллэригэр ураты бэрээдэги олохтуур, Дьокуускайга уонна куорат кытыытыгар, улуустарга оптуобуһунан айанныырга байыаннайдар дьиэ кэргэттэригэр чэпчэ­тиилээх төлөбүрү көрөр туһунан эттилэр. Байыаннай сулууспалаахтарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өрөспүүбүлүкэ таһымыгар кэккэ чэпчэтиини киллэрэн, санаторийдарга-ку­­руортарга эмтэнэллэрин, мэдиссии­нэ өҥөтүнэн уочарата суох хааччыллалларын көрөр наадатын ыйдылар.

Уопсастыба ыытар үлэтэ улахан суолталаах

Олунньу 8 күнэ. Ил Дархан Айсен Николаев бэрэссэдээ­тэллээх Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи салаатын Попечителлэрин сэбиэтин мунньаҕа буолан ааста. Уопсастыба ааспыт сыллааҕы үлэтин түмүгүн таһаардылар уонна 2023 с. былаанын торумнаатылар.

«Нуучча географическай уопсастыбатын ыытар үлэтэ Аҕа дойдуга бэриниилээх буолууга уонна патриотизм тыыныгар иитиигэ улахан суолталаах. Чопчу төрөөбүт кы­­раай уонна Арассыыйа устуоруйатын билииттэн дьиҥнээх патриот буола үүнэр көлүөнэни иитии саҕаланар», – диэн Ил Дархан эттэ.

Ааспыт сылга өрөспүү­бүлүкэ төрүттэммитэ 100 сылыгар анаан элбэх эспэдииссийэлэр ыытыллыбыттара.

Быйыл аата суох үрдэллэргэ өрөспүүбүлүкэни төрүттээбит – Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков, саха литературатын төрүттээччи Алексей Кулаковскай ааттарын иҥэрэр сыаллаах бырайыак салҕаныаҕа.

Арассыыйа наукатын күнэ

Олунньу 8 күнэ. Айсен Николаев Арассыыйа наукатын күнүгэр аналлаах өрөспүүбүлүкэ наукатын уоп­састыбаннаһын үөрүүлээх мунньаҕар кытынна. Ил Дархан төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтэ уонна социальнай салаата сайдарыгар кы­­лааттарын киллэрэллэрин иһин наука үлэһиттэригэр махтанна.

«Саха сирин научнай-технологическай сайдыытыгар сүрүн түгэнинэн бу 30 сыл устата өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академията буолар. Биһиги наукабытыгар улахан соруктар тураллар — өрөспүүбүлүкэ Арассыыйа Илин өттүгэр дириҥ хамсааһыннары тэнитэригэр кыттар, саҥа бырамыысыланнай кииннэри уонна тырааныспар саҥа тиһигин, саҥа экэнэмиическэй бииргэ үлэлэһээччилэри тэрийии. Бу сыалы ситиһэргэ наукабыт холбоһуга, Саха сирин бары учуонайдарын үлэлэрэ, Арассыыйа аан дойду наукатын таһымыгар лиидэр оруолун ыларыгар эрэгийиэн кылаата бөҕөргүүрүгэр туһаайыллыахтаах. Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ баар ураты естественнэй-научнай оскуолаларбыт прикладной суолталарын салгыы үрдэтиэхтээхпит, ол иһигэр ирбэт тоҥ, хотугу матырыйаалы үөрэтии, экология уонна айылҕаны туһаныы, тыа хаһаайыстыбатын эйгэтэ», — диэн Айсен Николаев бэ­­лиэтээтэ.

Социальнай бырайыактары кэҥэтии

Олунньу 9 күнэ. Ил Дар­хан өрөспүүбүлүкэҕэ Нацио­нальнай социальнай көҕүлээ­һиннэр бырайыактарын киллэриини кэҥэтэргэ эттэ. 2021 сылтан доруобуйа харыстабылын, социальнай көмүскэл, үөрэхтээһин, үлэнэн хааччы­йыы эйгэтигэр үлэ барар.

15 бырайыактан 2022 сылга 7 олоххо киирбит, 2023-2024 сылларга биирдии быра­йыак киириэхтэрэ. Билигин социальнай өҥөнү оҥоруу түргэтээбит. Холобур, үс саастарыгар диэри оҕолорго чэпчэтиилээх эми ырысыабынан 2 чаас иһинэн биэрэр буолбуттар. Аны пилотнай бырайыакка киирбит уһуйааннарга оҕолорго ингаляция, битэмиин биэрии, аска йодтаах тууһу туттуу уо.д.а. түмүгэр ыалдьаллара 19%, күнү көтүтүүлэрэ 35,9% аччаабыт. Бу бырайыагы атын уһуйааннарга тарҕатарга этилиннэ. Социальнай тэрилтэлэргэ стационарга киирии докумуонун көрүү 10-тан 5 үлэ күнүгэр диэри кылгаабыт. Айсен Николаев эрэги­йиэҥҥэ социальнай өҥө стандартын бырайыагын оҥорорго сорудахтаата.

Нерюнгригэ икки күн

Олунньу 10-11 күннэрэ. Өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыга Нерюнгри оройуонугар икки күн үлэлээтэ. Бастакы күн кини кулун тутар 15-19 күннэригэр Нерюнгри куоракка уонна Иенгра сэлиэнньэҕэ табаны иитиигэ бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы чөмпүйэнээт буоларыгар тэри­йэр кэмитиэт мунньаҕын ыытта. Ил Дархан бэлиэтээбитинэн, чөмпүйэнээт аҥаардас ус­­пуорт күрэхтэһиитэ ­буолбатаҕын, манна биһиги дойдубутугар Хотугу аҕыйах ахсаан­наах төрүт омуктар сайдыыларыгар уонна бырааптарын көмүскээһиҥҥэ туох ситиһии баарын, ол аата Арктика уонна Уһук Хотугу сир сайдыытын өйөөһүҥҥэ Арассыыйа ыытар бэлиитикэтин көрдөрүү буолар.

Ил Дархан Нерюнгрига сырыытын кэмигэр «ЭЛСИ» чох хампаанньатыгар үлэһиттэр олорор усулуобуйаларын уонна социальнай инфраструктураны көрдө.  2022 сылга бу комплекска оробуочайдарга 18 уопсай дьиэ,  инженернэй-тиэхиньии­чэскэй үлэһиттэргэ 4 уопсай дьиэ, остолобуой, таҥас сууйар сир, аныгы оборудованиелаах медпуун тутуллан үлэҕэ киирбитэ. 2027 сылга диэри хам­паанньа үлэһитин ахсаанын 20 тыһ. киһиэхэ тиэрдэр сорук­таах.

Айсен Николаев 4 уонна 5 №-дээх байытар фабрикалар үлэлэрин кытта билистэ. Элгэтэээҕи чох хампаанньата ааспыт сылга 20 мөл. туон­на чоҕу хостообута, быйыл бы­­лаана – 26 мөл. тонна, 2025 сылга 45 мөл. тоннаҕа тиэрдэр соруктаах. 2023 сылга диэри эбии 3 фабрика үлэҕэ кии­риэҕэ.

Ыччаты кытта атах тэпсэн олорон кэпсэтии

Олунньу 12 күнэ. Ил Дархан уонна «Биир ньыгыл Арассыыйа Эдэр Гвардията» Бүтүн Арассыыйатааҕы уоп­састыбаннай тэрилтэ бэрэссэдээтэлэ Антон Демидов өрөспүбүүлүкэ ыччатын кытта көрүстүлэр. Саха сирин эдэр гвардеецтара бырайыактарын уонна Донбааска гуманитарнай көмөлөрүн билиһиннэрдилэр.

26 волонтер Мариуполь нэһилиэнньэтигэр бородуукта, иһэр уу, эмп тириэрдиитигэр, балыыһаҕа, дьону эва­куациялыырга үлэлээбиттэрэ, ыччакка, оҕолорго тэрээһиннэри, аахсыйалары ыыппыттара. Бу үлэ салҕанар.