Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Балаҕан ыйын 8 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун Арассыыйа норуоттарын тылларын күнүнэн эҕэрдэлээтэ. «Төрөөбүт тылларбытын харыстаан, сайыннаран, биир сомоҕолоһуубутун бөҕөргөтөбүт, култуурабытын байытабыт уонна кэлэр көлүөнэлэргэ сырдык кэскили түстүүбүт», — диэн бэлиэтээтэ. Саҥа бырааһынньыгы быйыл бэс ыйыгар Владимир Путин тэрийэргэ сорудахтаабыта уонна сыл аайы балаҕан ыйын 8 күнүгэр, улуу бэйиэт Расул Гамзатов төрөөбүт күнүгэр, бэлиэтииргэ этии киллэрбитэ.

Балаҕан ыйын 8 күнэ. Ил Дархан Дьокуускайга Арассыыйаҕа бөдөҥ  Адаптивнай үөрэх комплексын үөрүүлээх аһыллыытыгар кэлэктииби эҕэрдэлээтэ. 2021 сыллаахха педагогтары, төрөппүттэри уонна оҕолору кытта кэпсэтиигэ доруобуйаларынан хааччахтаах оҕолорго аныгы ирдэбиллэргэ толору эппиэттиир улахан үөрэх кластерын тэрийиэххэ диэн түмүккэ кэлбиппит диэн бэлиэтээтэ. Бырайыак федеральнай таһымҥа биһирэммитин, бүгүҥҥү күҥҥэ Арассыыйаҕа маннык эбийиэктэр суохтарын — бу ураты уопут, биһиги киэн туттар толору бырааптаахпытын эттэ. Саҥа үөрэх комплекса инклюзивнай үөрэхтээһин аныгы ыстандаартарыгар толору эппиэттиир. Бырайыак бастакы түһүмэҕэр 550 миэстэлээх оскуола тутулунна. Бу сыл бүтүөр диэри 200 миэстэлээх оҕо уһуйаанын уонна 150 миэстэлээх интэринээт тутуутун түмүктүүр былааннанар. Оскуолаҕа идэҕэ туһаайыыга болҕомто ууруохтара. Иис, парикмахер, слесарь, туойунан оҥоруу маастарыстыбатыгар, үүнээйи үүннэриитигэр үөрэтэр мастарыскыайдарга, фотостудияҕа уонна типографияҕа оҕолору уһуйуохтара.

Балаҕан ыйын 8 күнэ. Айсен Николаев Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын, Бырабыыталыстыба салалтатын кытта мунньахха Саха сирин дэлэгээссийэтин Илиҥҥи экэнэмиичэскэй форумҥа кыттыытын түмүктэрин таһаарда. Тэрээһин Уһук Илин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын инники күөнүгэр сылдьар эрэгийиэннэриттэн биирдэстэрин — Саха сирин бөҕөргөтөргө таһаарыылаах былаһаакка буолбутун бэлиэтээтэ. Форум түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ 106 млрд солк. тахса уопсай суумалаах 27 сөбүлэһиигэ илии баттаата. Онуоха уопсай инвестиция бартыбыала 641 млрд кэриҥэ солк. тэҥнэһэр. Бу салгыы үлэҕэ сүдү тирэх, бөдөҥ бырайыактары олоххо киллэриигэ уонна дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга инники хамсыырга кыах биэриэҕин туһунан өрөспүүбүлүкэ баһылыга эттэ.

Балаҕан ыйын 9 күнэ. Эрэгийиэн баһылыга Арассыыйа ДОСААФ тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Денис Добряковы кытта көрүстэ. Тэрилтэ Саха сиринээҕи салаатын үлэтин сайыннарыы, байыаннай-учуотунай идэлэргэ исписсэлиистэри бэлэмнээһин, ыччаты патриотическай иитиигэ бырайыактары бииргэ олоххо киллэрии боппуруостарын дьүүллэстилэр. Чуолаан эбии үөрэхтээһини сайыннарыыга болҕомтону уурдулар.

Балаҕан ыйын 10 күнэ. Айсен Николаев Аллараа Халыма улууһугар үлэлээтэ. Улуус баһылыга Ярослав Бандеровы кытта социальнай-экэнэмиичэскэй быһыы-майгы уонна сүрүн бырайыактар тустарынан кэпсэттилэр. Бөһүөлэктэри энергиянан бигэтик хааччыйыы үлэтэ былаан быһыытынан барар. Соторутааҕыта Черскэйгэ саҥа мобильнай автоматизациялаах энергокомплекс үлэҕэ киирдэ. Итиэннэ Колымскайга оскуола-уһуйаан, элбэх кыбартыыралаах дьиэни тутуу, анал байыаннай  дьайыы кыттыылаахтарын өйөөһүн боппуруостарын көрдүлэр.

Балаҕан ыйын 10 күнэ. Айсен Николаев Черскэйгэ элбэх оҕолоох ийэ, «Колымская правда» хаһыат шеф-эрэдээктэринэн үлэлээбит, дьокутаат, олоҕун байыаннай дьайыы кыттыылаахтарыгар көмөҕө анаабыт Наталья Кемлиль дьиэ кэргэнин кытары көрүстэ. Бу атырдьах ыйыгар Наталья Валентиновна олохтон туораабыта. Ил Дархан кини дьиэ кэргэнигэр дириҥ кутурҕанын тириэртэ. Оҕолор бэйэлэрин ситиһиилэрин, инники былааннарын туһунан кэпсээтилэр.

Балаҕан ыйын 10 күнэ. Ил Дархан анал байыаннай дьайыы кыттыылаахтарн уонна волонтердары кытта көрүстэ, кинилэргэ Кыайыыны чугаһатарга кылааттарын иһин махтанна. Аллараа Халыма улууһа өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан байыастарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмө үлэтин тэрийбитин бэлиэтээтэ. «Аҕа дойдуну көмүскээччилэр» фонда улууска бэрэстэбиитэлин биир штаты көрөргө, реабилитацияҕа анаммыт инбинтээринэн хааччыйарга этиилэри өйөөтө. Байыастар реабилитацияны ааһыы, эмтэнии, үлэнэн хааччыйыы туһунан боппуруостарыгар эппиэттээтэ. Кылгас кэм иһигэр Колымскайга оскуола-уһуйаан тутуутун бырайыагын-симиэтэтин докумуонун оҥорор туһунан бэлиэтээтэ.

Балаҕан ыйын 11 күнэ. Ааллараа Халымаҕа Айсен Николаев «Эһэ арыылара» судаарыстыбаннай заповедник сиригэр-уотугар үрүҥ эһэни  кэтээн көрөр мониторинг ыытар ураты эспэдииссийэҕэ кытынна. Онуоха үрүҥ эһэҕэ спутниковай моойторугу кэтэртилэр. Бу эһэни эспэдииссийэ кыттыылаахтара Сахаяна диэн ааттаатылар. «Экология туруктаах буолуута» национальнай бырайыак чэрчитинэн учуонайдар үрүҥ эһэ хамсааһынын, ол хайысхатын үөрэтиэхтэрэ, кыылы харыстааһыҥҥа туһуламмыт миэрэлэри тобулуохтара.

Балаҕан ыйын 11 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Марат Хуснуллин салалтатынан ыытыллыбыт суһал ыстаап мунньаҕар видеосибээс нөҥүө кытынна. Саха сирэ 869 мөл. солк. суумалаах казначейскай инфраструктурнай кирэдьииккэ сайаапка ыыппытын өйөөтүлэр. Бу үбүнэн Алдаҥҥа гаас уматыгынан оттуллар үс улахан хочуолунай тутуллуоҕа, Нерюнгрига маастар-былаан чэрчитинэн ититии ситимин саҥардыахтара. Бырайыактар 2025-2027 сылларга олоххо киириэхтэрэ.

Балаҕан ыйын 11 күнэ. Айсен Николаев Аллараа Халымаҕа оробуочай сырыытын кэмигэр Плейстоценовай пааркаҕа сырытта. Бу паарка Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга ураты миэстэнэн буолар. Бу билим полигонугар учуонайдар уонунан сылларга чинчийиилэри ыыталлар. 16 кв. км иэннээх пааркаҕа 150 кыыл, ол иһигэр саха аттара, табалар,  овцебыктар, бизоннар, зубрдар, яктар, тайахтар, тэбиэннэр, калмык ынахтара уо.д.а. бааллар. Бу күннэргэ Улахан Бегичев арыыттан 15 овцебык ньиирэйин аҕалбыттар.

Балаҕан ыйын 12 күнэ. Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэ үрдүкү наҕараадатын — «Хотугу сулус» уордьаны Арассыыйа уонна Саха сирин үтүөлээх энергетигэ, «Сахаэнерго» тэрилтэ бастакы дириэктэрэ Николай Макарович Парниковка 75 сааһын туолбутун бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ туттарда. Ил Дархан Николай Парников Саха сирин энергетикатын сайдыытыгар уһулуччулаах кылаатын, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээҕин уонна идэтин үрдүк таһымҥа баһылаабытын бэлиэтээтэ.

Балаҕан ыйын 12 күнэ. Ил Дархан оттук сезонугар бэлэм буолуу боппуруостарыгар мунньах ыытта. Энергетика хампаанньаларын инники өттүгэр дьон интэриэһигэр ОДьКХ хочуолунайдарыгар уоту биэриини хааччахтаабакка, иэһи төлөһүү боппуруоһун бииргэ тобулан, быһаарсарга ыҥырда. Хас да күн сорох улуустарга уоту хааччахтаабыттарынан, резервэҕэ баар источниктан уоту биэрбиттэрэ. Онуоха кыһын ыксаллаах түгэн үөскээтэҕинэ, тохтоло суох уоту резервэттэн биэрэргэ бэлэм буолууну  бэрэбиэркэлииргэ уонна хонтуруоллуурга Айсен Николаев сорудахтаата. Итиэннэ оттугунан хааччылыыны күн аайы хонтуруоллуурга соруйда. Үп министиэристибэтигэр бүддьүөккэ субсидияҕа харчы көрүллүүтүн хааччыйарга сорудахтаата.

Балаҕан ыйын 13 күнэ. Айсен Николаев социальный эбийиэктэри тутууну уонна саҥардыыны хонтуруоллуур суһал ыстаап мунньаҕын ыытта. Улуустарга тутуллар доруобуйа харыстабылын уонна култуура эбийиэктэригэр болҕомтону уурдулар. Сангаарга саҥа балыыһа комплекса 60% бэлэм, бэдэрээччиттэр соруктары толороллор, ол эрээри болдьоҕор түмүктүүр инниттэн кинилэргэ үп уонна тэрийии боппуруостарыгар көмө оҥорор ирдэнэрин Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Итиэннэ балыыһа дьиэлэрэ Майаҕа, Ньурбаҕа, Бүлүүгэ, Аллараа Бэстээххэ тутуллаллар. Муусука үрдүкү оскуолатын үөрэҕин куорпуһа тутуллар, ону тэҥэ муусука инструменнарын атыылаһыы боппуруоһа тэҥинэн быһаарыллар. Ил Дархан бары эбийиэктэр тутуллан, дьон туһугар үлэлэрин саҕалыахтаахтар диэн эттэ.

Балаҕан ыйын 14 күнэ. Ил Дархан Дьокуускай бары олохтоохторун уонна ыалдьыттарын куорат төрүттэммит күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Өрөспүүбүлүкэ киин куоратын историята 393 сыл анараа өттүгэр Дьокуускай остуруога тутуллубутуттан саҕаламмытын санатта. Үйэлэр усталарыгар сайдан Дьокуускай Арассыыйа Арктикатын саамай бөдөҥ куоратыгар, билим уонна үөрэх, култуура уонна искусство, бырамыысыланнас уонна дьыалабыай актыыбынас саамай улахан киинигэр кубулуйбутун бэлиэтээтэ. Дьокуускай 2030 сылга диэри инники сайдыыта дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бигэргэппит маастар-былааҥҥа торумнаммытын, онно уопсайа 448 млрд  солк. суумалаах 90 бөдөҥ бырайыак киирбитин туһунан эҕэрдэҕэ этиллэр.

Балаҕан ыйын 14 күнэ. Ил Дархан киин куорат сүрүн храмыгар — Преображенскай кафедральнай собуорга Дьокуускай күнүгэр анаммыт сулууспаҕа сырытта. Тэрээһин кыттыылаахтарын эҕэрдэлээтэ уонна куорат сайдыытыгар православнай таҥара дьиэтэ уһулуччу оруолун бэлиэтээтэ.

Салгыы Ил Дархан куораты төрүттээбит Петр Бекетов пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурда.

Айсен Николаев Дьокуускайга «Эргэ куорат» оройуонугар «Дьокуускай историята» бэстибээл тэрээһиннэрин көрдө. Уопсайа 50 былаһааккаҕа араас бырагыраама ыытылынна, ол иһигэр маастардар дьаарбаҥкалара, «Кырдьаҕас Дьокуускай» интерактивнай быыстапка уонна «Дьокуускай уруккута уонна билигиҥҥитэ» уулусса быыстапката. Ил Дархан куорат олохтоохторун кытта кэпсэттэ. Кини урбаанньыттары кытта көрсөн, кинилэр ахсааннара сыллата улаатан иһэрин, бу киин куоракка көҕүлээһин уонна дьоҕус бизнес сайдыытын туоһулуурун бэлиэтээтэ. Куукула мастарыскыайыгар Айсен Николаев талба талааннаахтар үлэлэрэ Саха сирин  култууратын уонна үгэстэрэ баайын көрдөрөрүн туһунан эттэ, кинилэри хайҕаата.

Күндү Саха сирин олохтоохторо! Балаҕан ыйа көмүс дуйунан тулабытын киэркэппит кэмигэр, биллэ сөрүүкээбит күннэргэ таһырдьа үлэбит үгэнигэр сылдьаммыт, бэйэни харыстанаммыт, чэгиэн-чэбдик буолуохха.

Афанасий Ноев