Айылҕабыт гааһын тоҕо уматык оҥостубаппыт?

Биллэрин курдук, тыа сиригэр аһы-үөлү оҥорон таһаарар дьон дохуоттара тиэйиллэн аҕалыллар уматык сыанатыттан быһаччы тутулуктаах. Уматыгы аҕалар тэрилтэлэри кытта дуогабардаһан сыана үрдээһинин тохтото сатааһын, дотациялары, субсидиялары биэрии, сэлээркэ сыанатын сороҕун бүддьүөт суотугар уйуна сатааһын ыытыллар. Ол эрээри итинник быстах дьаһаллар кыһалҕаны быһаарбаттар. Саҥа технологиялары туһанан оҥоһуллан тахсар бородууксуйа сыаната чэпчиир суолларын тобулуохтаахпыт. Ол курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар оҥоһуллар бородууксуйа бэйэҕэ турар сыанатыттан, аҥардас уматык  40 % ылар буолла.  

Ыраас, сэрэҕэ суох, саамай чэпчэки сыаналаах, мотуор табыгастаах уматыгынан айылҕа гааһа (метан) буолар. Ити эрээри, билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэбитигэр 10 эрэ  АГНКС (автомобильная газонакопительная компрессорная станция) үлэлии турар. Ити ыгыллыбыт (компрированнай ) гааһынан мотуор уматыгын оҥорон туһанар кыахпытын хааччахтыыр.  Тоҕо диэтэххэ, итинник ыарахан сыаналаах сүүһүнэн АГНКС-тары тутуу олус ороскуоттааҕын быһыытынан, нэһилиэккэ да, биирдиилээн ыалларга да баар гараастарга уонна дьиэҕэ киллэриллибит гаас ситимигэр холбонор дьоҕус установкалары туруоран туһанар быдан ордук буолуо этэ. Итинник  оборудованиены туруордахпытына ороскуота, түөрт ыйтан биир сыл устата сабыллан хаалар кыахтаах. Билиҥҥитэ итинник ылыллар гаас уматыктааҕар 13 төгүлгэ тиийэ ыарахан сыаналаах бэнсиининэн уонна сэлээркэнэн туһанан  олоробут.

Соторутааҕыта Өрөспүүбүлүкэ Ытык Сүбэтэ тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи туругун ырытан баран, уматык боппуруоһугар күүскэ тохтоото. Онно массыына, тыраахтар уматыгын  быһыытынан айылҕа гааһын туһаныы биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр тоҕо тэнийбэккэ турарын быһаара сатаатылар. Дьиҥэ,  тыа сиригэр дьоҕус  АГНКС тутан баран, айылҕа гааһынан массыыналарбытын, тыраахтардарбытын сапыраапкалыырбыт эбитэ буоллар, уматык сыаната үс төгүл чэпчэки буолуохтаах этэ. АГНКС тутуу, биллэн турар, олус сыаналаах. Оттон гарааска туруоруллар компрессордары (УЗТС—устройство заправки транспортного средства) туһаныы тэриллэрэ эбитэ буоллар, сэлээркэнэн үлэлиирдээҕэр, уматык  сыаната 10 төгүл чэпчэтиллиэх этэ. Ол эбэтэр ыгыллыбыт гааһынан туһаныы биир куубун билиҥҥи сыаната 7 солкуобайтан 28 солкуобайга тэҥнэһиэ этэ. Онон өрөспүүбүлүкэбит Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, маҥнай утаа, саатар 10 мөлүйүөн солкуобайы тыа сиригэр уматык кыһалҕаларын айылҕа гааһынан быһаарар боппуруоска туһаайара эбитэ буоллар дьыала сыҕарыйыа этэ.

— Ол курдук, биһиги Хаҥалас улууһун Нөмүгү сэлиэнньэтигэр баар 52  МТЗ-82 тыраахтары ыгыллыбыт гаас (комприрированнай) уматыкка  көһөрдөхпүтүнэ, биир сыл устата 28,9 мөлүйүөн солкуобайдаах кэмчилээһин тахсарын ааҕан таһаарбыппыт,—диир “Сахаметан” ХЭТ салайааччыта Руслан Шипков.

Инники бэлиэтээбиппит курдук, тыа сирин экэниэмикэтэ уматык сыанатыттан быһаччы тутулуктанар. Холобур, статистика көрдөрөрүнэн, 2025 сыл тохсунньутугар Саха сиригэр сэлээркэ сыаната 92 солкуобай 53 харчы этэ. Ити бүтүн дойду үрдүнэн саамай ыарахан сыана. Оттон мотуорга уматык буолан туттуллар айылҕа гааһын сыаната биһиэхэ саамай чэпчэки уонна биир кубометрын сыаната 28 солкуобай 54 харчыга тэҥнэһэр. Өссө “Сахаметан” ХЭТ атыылыыр ыгыллыбыт (компримированнай) гааһын сыанатын ылан көрөр эбит буоллахха, биир кууба 28 солкуобай эрэ.

Саха сиригэр гаас промышленноһа  үөскээбит кэмиттэн 60-ча сыл ааста. Ити кэмтэн ыла өрөспүүбүлүкэ 108 сэлиэнньэлэригэр айылҕа гааһа оттук буолан киирэрэ ситиһилиннэ. Онон гаастан электроэнегияны оҥорууга, дьиэбитин сылытарбытыгар, аһылык буһарынарбытыгар, бэйэлэрэ дьарыктаах дьон үлэлииллэригэр күннэтэ туһалыы турар. Массыыналарбытыгар, тыраахтардарбытыгар уматык гынан туһанарбыт эрэ итэҕэс буолан олоробут.

Онон маҥнай утаа, ити гарааска туруоруллар компрессордары  сэргэ, ыал дьиэтигэр тардыллыбыт гаас ситимигэр холбонор установкаларынан  ыал экэниэмикэтигэр туһалаах  ыгыллыбыт гааһынан сапыраапкаланыыны кэҥэтиэххэ сөп этэ.

Киин сирдэртэн ыраах сытар эрээри, айылҕа гааһа киирбит сэлиэнньэлэригэр гараастарга туруоруллар  компрессордар олус табыгастаахтар. Бэнсиин, сэлээркэ да сапыраапкалыыр ыстаансыйалара суох эрээри, гаастаах сирдэргэ дьон олоҕун лаппа чэпчэтиэххэ сөп. Суола-ииһэ да суох сирдэргэ уматыгы тиэйии-таһыы да ороскуоттара  быһаарыллыах этилэр. Ити тыа сирин дьоно оҥорон таһаарар бородууксуйалара, тиэйэн аҕалыллар астааҕар-үөллээҕэр сыаналара  удамыр буолан, өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин сайдыытыгар улахан төһүү буолуо этэ.

Санаан көрүҥ, билигин биир лиитирэ сэлээркэ сыаната 93 солкуобайга тиийдэ. Оттон тыа сиригэр тириэрдиллэр биир кубометр  айылҕа гааһын сыаната биэс солкуобайга  тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, сэлээркэ 87 солкуобайынан ыарахан сыаналаах. Оттон АГНКС нөҥүө сапыраапкалыыр сыана 28 солкуобайга тэҥнэһэр, ол аата ыгыллыбыт айылҕа гааһын туһаныы биир кубометрыгар 66 солкуобайынан чэпчэки буолан тахсар. Тыа сиригэр үлэлиир араас хаһаайыстыбалар, пиэрмэрдэр, биирдиилээн дьон тэрээһиннэрэ чэпчэки сыаналаах айылҕа гааһыттан оҥоһуллар уматыгынан туһанар толору кыахтаахтар.

2024 сылга тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэлэрин  айылҕа гааһыттан ылыллар уматыктарынан солбуйар буоллаххына,  Арассыыйа да, Саха сирин да бүддьүөттэриттэн анал субсидия көрүллэр. Холобурга, МТЗ-82 тыраахтары гаас уматыкка көһөрөр буоллаххына, сыаната 340 000 солкуобайга тэҥнэһэр, ол эрээри онно 300 000 солкуобай субсидия көрүллэр. Онон тыраахтар хаһаайына 40 тыһыынчаны эрэ төлүүр буолар уонна ити ороскуотун 2-3 ыйынан сабынан кэбиһэр кыахтаах. Тыа сиригэр кыра АГНКС-тары, эбэтэр компрессордары туруордахха сэлээркэнэн, бэнсиининэн туһанардааҕар 3-12 төгүл сыаната чэпчэки буолан тахсар.

Дьэ ити иһин Саратовка баар «Горизонт-С” диэн тэрилтэ уобалас массыыналарын, тыраахтардаррын 85 бырыһыанын ыгыллыбыт айылҕа гааһынан сапыраапкалыыр буолла. Ити уобаласка  К-700, МТЗ-82, ДТ-75 тыраахтардар, УАЗ, ЗИЛ,УРАЛ, КАМАЗ курдук  массыыналар сылга сэттэ ыйы быһа тохтоон көрбөккө үлэлииллэр. Биллэн турар, итинник бөдөҥ тиэхиньикэ төһө уһуннук үлэлиир да айылҕа гааһыттан ылыллар уматык элбэх кэмчилээһини оҥорор. Суукканы быһа тохтообокко үлэлиир буоланнар, биир тыраахтар мөлүйүөҥҥэ тиийэ кэмчилээһини оҥоруон сөп. Айылҕа гааһын уматык быһыытынан туһаныы барыыстааҕын, табыгастааҕын билэр буоланнар, Сахалинҥа тыа хаһаайыстыбатын тырааныспарга ситимин 100 бырыһыан субсидиялаабыттара бэһис сылыгар барбыт.

Олорор дьиэҕэ тардыллыбыт айылҕа гаһын ситимиттэн массыынаны, тыраахтары сапыраапкалыыр буолуу Саха сиригэр саҥа киирэн эрэр. Ити тэрил (устройство заправки транспортного средства—УЗТС) гаас ситимигэр уонна эмиэ дьиэҕэ тардыллыбыт биир фазалаах электричество ситимигэр холбонон үлэлиир. Кини биир чаас устата  3—14 кубометр ыгыллыбыт гааһынан сапыраапкалыан сөп. Холобур, ханна да төттөрү-таары сүүрдэ сылдьыбаккаҕын  эрэ, киэһэ хонуккар , массыынаҕын ити тэрилгэ холбоон кэбистэххинэ, сарсыарда толору сапыраапкалаах массыынаҕар олорон баран хаалаҕын. Ити уматык экэниэмийэтэ сэлээркэтээҕэр 14 төгүл, бэнсииннээҕэр 10 төгүл  ордук буолан тахсар.

Инники этэн аһарбыппыт курдук, Саха сирин 108 сэлиэнньэлэригэр айылҕа гааһынан хааччыллан олороллор. Онон Тыа хаһаайыстыбатын баһыйар үгүс тиэхиньикэтин айылҕа  ыгыллыбыт гааһынан уматыктанар буоллахха, эргиччи барыһы эрэ аҕалыа этэ. Хас биирдии тиэхиньикэҕэ туруоруллубут итинник оборудование түөрт ыйтан ордук кэмҥэ  бэйэтин ороскуотун сабынан кэбиһэр кыаҕа баар. Ол курдук, тыраахтар итинник ыгыллыбыт айылҕа гааһынан толору сапыраапкаланан баран, 9-тан 13 чааска диэри тохтоло суох үлэлиэн сөп. Ити сэлээркэнэн үлэлииринээҕэр 20-50 бырыһыанынан уһун кэм буолан тахсар. Ол курдук, Хаҥалас улууһун Ой сэлиэнньэтин уонна Нам улууһун Кыһыл Сыыр бөһүөлэгин массыыналарын уонна тыраахтардарын итинник ыгыллыбыт гааһынан сапыраапкалыыр буоллахха, сыл устата 250 мөлүйүөн солкуобайдаах  кэмчилээһин тахсыа этэ.

Дойду үрдүнэн айылҕа гааһын мотуор уматыгын быһыытынан туһанар хайысха күүсккэ ыытыллар. Ол курдук, өссө 2013 сыллаахха дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ити туһунан бэрт күүстээх төрүттээһиннэрдээх суругу суруйбута биллэр. Ол кэнниттэн бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Козак “Разработать программу сокращения  расходов на государственного и муниципального автомобильного транспорта за счет поэтапного перехода на работе с использованием нашего газа” диэн дьаһалы таһаарбыта.

Онтон Владимир Путин Сочига анал мунньах тэрийэн баран: “Газ в качестве моторного топлива используется уже более чем в 80 странах мира. Россия, несмотря на наши запасы (20 % всех мировых запасов природного газа) занимает, к сожалению, только 20-е место по использованию автомобилей на газовом топливе”, — диэн хомолтотун эппитэ уонна кэккэ сорудахтары биэрбитэ.

2013 сыллаахха  Владмир Путин Сочига ыыппыт мунньаҕар  бэнсиинтэн ураты мотуор уматыгын гааска көһөрөргө, бастатан туран ыгыллыбыт гааһы туһаныыны олоххо киллэрэргэ диэн этиитин толорон, Арассыыйа бырабыыталыстыбата “Айылҕа гааһа хостонор өрөспүүбүлүкэлэрэ бары ити дьыала бырагырааматын  2014  сыл бүтүүтүттэн саҕалаан оҥоруохтаахтар” диэн дьаһалы таһаарбыта.  “Сахаметан”  ХЭТ  салалтата  итинник бырагыраама сүрүн хайысхаларын ырытан оҥорон, өрөспүүбүлүкэ бырамыысыланнаска, тырааныспарга министиэристибэлэригэр уонна коммунальнай сулууспатын  салалтатыгар киллэрэн турар.  Онно ханнык нэһилиэктэргэ төһө  кыамталаах,  хас установка, ханнык  анал оборудование туруоруллуохтааҕа барыта сиһилии  ыйыллыбыт докумуона этэ. Ону баара, ол бырагырааманы тохтотон кэбиспиттэрэ.

— Биһиги, саатар боруобалааһын быһыытынан, тыа сиригэр гарааска туруоруллар МКМ- 14 гааһынан сапыраапкалыыр  10 установканы нэһилиэктэргэ туруоруохха диэн Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр этии киллэрэ сылдьыбыппыт. Биир итинник 890 тыһыынча солкуобай сыаналаах компрессор МТЗ-82 тыраахтары үс чаас устата айылҕа гааһынан сапыраапкалыыр уонна баттааһына ( давлениета) 200 атмосфераҕа тиийдэ да бэйэтэ арааран кэбиһэр, — диир Руслан Шипков.

Өтөрүнэн гаас магистраллар тардыллар кыаҕа суох сирдэригэр  ыгыллыбыт гааһы тиэйэн илдьэн емкостарга кутан, бүтүн нэһилиэги гаас оттукка көһөрөр туһунан бырайыактары оҥороллор да эмиэ  өйөбүлү ылбаттар. Ыгыллыбыт гааһынан уматыгы солбуйар “САХАВТОГАЗСЕРВИЗ”   ХЭТ тэриллибитэ 18 сыл буолла. Бу тэрилтэ Кытайтан кэлэр саарбах оборудованиены туруорбат. Олус хаачыстыбалаах, төрдүс сүһүөх Италияҕа оҥоһуллар, ханнык да мотуору буортулаабат эрэллээх оборудованиены туруорар. Арассыыйаҕа Ижевскэй куоракка баар “РЕАЛ—Шторм” диэн тэрилтэҕэ 60 кыраадыс тымныыга диэри туһаныллар боллуоннары сакаастаан ылан туруораллар. Этиллибитин курдук, 18 сыл устата 1500-тэн  тахса массыыналары уонна тыраахтардары ыгыллыбыт  гаас  уматыкка көһөрдүлэр,  Дьокуускайга үс сиргэ, Мииринэйгэ, Айхалга АГНСК-лары туруордулар. Бэстээххэ кэлэр тимир суол уонча  разьезтарыгар Аллараа Бэстээххэ убатыллыбыт уонна ыгыллыбыт гааһы туһанар  кыаҕы үөскэттилэр.   Маҕараһы, Амма сэлиэнньэлэрин, онтон да атын чугас улуустар  сэлиэнньэлэрин итинник  гаастааһын дьиҥэ кыаллыан да сөп этэ.

Биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар үлэлээһин үөрүйэхтэрин мунньуммут тэрилтэ тыа сиригэр үлэлиир, өрөмүөннүүр  анал идэлээх дьону бэлэмниир кыахтаах. Анал биригээдэлэри тэрийэн хааччыйыы ситимин толору олохтуур баҕалаах. Итинтэн көстөрүнэн, өрөспүүбүлүкэбит тыатын сиригэр  элбэх дьоҕус АГНКС-тары, ыаллар гараастарыгар анал установкалары туруортуурбут эбитэ буоллар, аҥардас уматыкка ыытар ороскуоттарбыт икки-үс төгүл аҕыйатыллыа этилэр, оччоҕо тыа сирин сайдыыта түстэниэ этэ. Биллэн турар,  тыа сиригэр оҥоһуллар ас-үөл сыаната удамыр буоларын ситиһиэх этибит.