Алаадьылаах саламаатынан көрсөр сайылык

Нам Үөдэйигэр биэс сайылык баарыттан Тоҥ Бас – айан суолугар турар буолан, саамай чугастара. Манна уонча ыал сүөһүлэрин кытта сайылыыллар.

Кут-сүр тохтуур сайылыга

Биһигини сахалыы куттаах Тоҥ Бас сайылык олохтоохторо алаадьылаах саламаатынан көрүстүлэр. Бэрт дьоҕус, кэрэ көстүүлээх саҥа сыана-балаҕан тутууга сирэй оһох оҥорбуттар. Онно уот оттобуттарыгар алаадьы ууран алгыс тылын эттибит. “Бу ыалдьыттары көрсөр көстүүлээх сирбитигэр Нам улууһун Үөдэй нэһилиэгин олохтооҕо, Тоҥ Бастан үүнэн тахсыбыт бастыҥ ыанньыксыт Николай Шестаковка анаан өйдөбүнньүк туруорбуппут. Николай Романович “Бочуот Знага”, “Үлэ Кыһыл Знамята” уордьаннар кавалердара, үлэ бэтэрээнэ, Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, “РСФСР тыатын хаһаайыстыбатын социалистическай куоталаһыытын кыайыылааҕа”, Хомсомуол Киин Кэмитиэтин “Үрдүк ыаһын гвардееһа” бэлиэлэр хаһаайыннара, Нам улууһун уонна Үөдэй нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо”, — диэн билиһиннэриттэн саҕалаата кэпсэтиибитин сайылык олохтооҕо Римма Попова.

Тоҥ Бас холкуос инниттэн тутуллубут дьиэлэрэ билигин да “эттээх” көстүүлэрдээхтэр. Бу дьиэлэр Үөдэй ууга бардаҕына, дьону эвакуациялыыр пууннарынан буолаллар эбит. 1900 сыллаах дьиэни киэн тутта көрдөрдүлэр. “Сөдүөччүйэ дьиэтэ” диэн ааттаах дьиэ билигин да сэнэх турара сөхтөрдө. Бу сайылыкка олорор үлэ бэтэрээннэрин оҕо саастара бу дьиэҕэ ааспыт. Ити курдук көлүөнэттэн көлүөнэ олорон ааспыт дьиэтэ эбит.

Эһээтин сиэнэ солбуйбут

Биһиги күнүскү ыамы баттастыбыт. Аатырбыт ыанньыксыт Николай Шестаков олох кыра сааһыттан сүөһүгэ сыһыаран ииппит сиэнэ, эһээтин аатынан сүрэхтэммит Николай Викторов ынахтарын ыары сылдьарыгар түбэстибит. Николай идэтинэн ИТ-технология үлэһитэ. Сайыҥҥы кэмҥэ сайылыгар тахсан сүөһүлэрин көрөр-истэр эбит. Сайылык ынахтара — сэмэнтээл уонна холмогор боруодалара. Онон үрүҥ илгэ бу ынахтартан дэлэччи кэлэр. Николай ынаҕын ыан иннинэ уон хонуктаах ньирэйин ийэтигэр аҕалан эмтэрэн ылла. Онтон “чэ, сөп буолуо, доҕоор…” диэн баран, ньирэйин соҕотохто көтөҕөн ылаат, күрүөтүгэр тиийэн туруоран кэбистэ. Дьэ, күүстээх ыанньыксыт! Эдэр дьон Николай Викторов суолун батысталлар, тыа сирэ сайдыа да эбит…

— Сүөһү көрүүтүгэр эһээбин кытта бииргэ сылдьар буолан, олох кырабыттан сайылык оҕотобун. Үөрэнэр, үлэлиир кэммэр кыратык тэйэ сылдьан баран, кэлиҥҥи биэс сылга сүөһүттэн арахсыбаппын. Сайылыкка ыам ыйын 15 күнүгэр тахсыбытым. Кэлиҥҥи күннэргэ ынахтарым күөх оту үктээн, үүттэрэ биллэ эбилиннэ. Күҥҥэ 28 киилэ үүтү ыы сылдьыбыт буоллахпына, бүгүн биэс ынахпыттан 32 киилэ үүтү ыатым. Онон күн аайы биллэ эбиллэн иһиэхтэрэ, — диэн кэпсиир Николай ынаҕын ыырын быыһыгар.

Тоҥ Бас сүөһүлэрин мэччирэҥэ чугас буолан, ырааппакка, сайылыктарын тула эргийэ сылдьан мэччийэллэр. Ыанньыксыттар үүттэрин тала сылдьан Намҥа, Модукка, Бартыһааҥҥа тиэйэн илдьэн туттараллар эбит.

“Чууда” — сайылык киэргэлэ

Римма Попова сайылыгын түптэтин буруотун өрүү ахтарын быһыытынан, оҕо сааһа ааспыт Тоҥ Баһыгар өрүү бастакынан үктэнэр.

— Быйыл ыам ыйын 10 күнүгэр көһөн кэлбитим. Үөдэй улаханнык ууга барарыгар дьиэбин халааҥҥа былдьаппыт буолан, сыл аайы бэрт эрдэттэн хомунан, тэринэн сайылыкпын булабын. “Муус хамсаата…” диэни олус куттана истэр буолбуппун. Манна сайылыкпар кэллим да, олох холкубар түһэбин, уоскуйан, налыйан хаалабын. Ыраас салгын, чыычаах саҥата, кэҕэ этэрэ, ынах маҥырыыра — олус күндү, бары түбүктэн киһини уоскутар. Сотору үөрэх дьыла түмүктэнэн, сайылыкпыт иһэ сиэннэр саҥаларынан, күлүүлэринэн туолуоҕа, — диэн санаатын үллэстэр Римма Эдуардовна.

Римма Попова 15 ынах турар титииктээх. Онто ырааһа, киэҥэ, бэйэтэ сынньанар дьиэ курдук. Биир эркинигэр салама ыйаабыта, хайдах эрэ бу титииги арчылыы турарга дылы. Хаһаайкатын куолаһын истээт, биир куп-кудараабай ньирэй киирэн кэллэ. “Бу мин Чуудам киирэн кэллэ дии. Ийэтэ наһаа кырасаабыссатын иһин, сиэним кыыс “оҕото оччоҕуна “Чудовище” буолуохтаах диэн баран, итинник ааттаары гыммыта. Ама, маннык ураты кэрэ куудара бэйэлээҕи көрөн туран, киһи да тыла барбат буоллаҕа. Ол иһин “Чууда” (“чудо” диэн тылтан) диэн мааны ааттаах. Дьэ, кырдьык, кулахачыйан, киһи сөҕүөн курдук, ураты дьикти ынах тахсар сүөһүтэ”, — диэн “Чуудатын” таптыы-таптыы имэрийэр Римма Эдуардовна.

Ынах кутуруга тугу билгэлиирий?

Римма Эдуардовна киһи болҕомтотун тардар биир олус кэрэхсэбиллээх сонунун кэпсээтэ.

— Олунньуга, кулун тутарга төрөөбүт ньирэйдэрбин атыылаабытым. Бу кэнникилэрбин эрэ хааллардым. 13 ынахпыттан иккитэ — тиҥэһэ. Онон сайылыгым титиигэр баппатыттан 15 эрэ сүөһүнү хаалларбытым. Ньирэйдэрим киирэ-тахса сылдьаллар, — диэн кэпсии туран, бэрт дьикти бэйэтин ньыматын кэпсээн барда. Онон, төрүүр ынахтаах ааҕааччы, уопуттаах ыанньыксыт сүбэтин хайаан да болҕомтоҕор ыл диэн сүбэлиибин.

— Синньээбит ынах торбоһо тыһы дуу, атыыр дуу буоларын, кутуругуттан эндэппэккэ билэбин. Ол курдук, кутуруга сараҕар ынах оҕуһу төрөтөр, оттон эриллибит кутуруктаах ынах — тыһыны. Ынах кутуруга олох билэр. Мин быйыл бачча атыыр, бачча тыһы торбостонобун диэн ынахтарбын кутуруктарыттан көрөн суоттаммытым сөп түбэстэ, — диэн бэлиэтиир Римма Эдуардовна.

Тоҥ Баска туризм сайдыаҕа

Сайылык сиэрин быһыытынан олохтоохтор биһигини анаан бэлэмнээбит остуолларыгар чэйдэтэ олорон, өссө биир киһи болҕомтотун тардар сонуннарын кэпсээтилэр.

— Биһиги Тоҥ Баспытыгар аны туристары угуйан эрэбит ээ. Мантан чугас наһаа кыраһыабай айылҕалаах күөллээхпит. Былырыын биир урбаанньыт уонтан тахса киһини илдьэ кэлэн, биир күнү быһа дьонун анаан сынньатан, сөтүөлэтэн барбыта. Өссө дьоммут күөрчэҕи ытыйыыга, сэпэрээтэри хомуйууга күрэстэспиттэрэ. Бириистэригэр Тоҥ Бас сибиэһэй сүөгэйин, сайылыкпыт отонун барыанньатын, балыгын туруорбуппут. Аны сайылык кыргыттара ас арааһын астаан, ханнык да эрээстэрээнтэн итэҕэ суох остуолу тардыбыттара. Саха бүлүүдэтин арааһа баара. Онон дьоммут олус астынан, дуоһуйан барбыттара. Быйыл эмиэ сакаастаһан олороллор. Онон мантан инньэ сайылыкпыт устуоруйатын сөргүтэн, араас сонун сүүрээннэри тобулан, сыыйа туризм эйгэтигэр ылсыахпыт, — диэн сайылык олохтоохторо биир-биир бэйэлэрин ситэрсэн кэпсииллэрин, олох кулгаах-харах буолан иһиттибит.

…Бэрт кылгас кэмҥэ сайылык олоҕор киирэн ылан, икки өттүттэн бэркэ сэргэхсийэн, “өссө да көрсүөхпүт” дэһэн араҕыстыбыт. Маннык дьонноох сайылык кэҥии, сайда турар аналлаах буолан, кэскил сырдык тыына кинилэри кууһа сырыттаҕа. Бары баҕа санааҕыт өрүү кэмигэр туолан истин, Тоҥ Бас сайылыгын үтүөкэннээх дьоно!