Алаас отун арыытын хайдах араарабыт?

Тыа сиригэр оҥоһуллан тахсыбыт аһы, төһө да сыаната ыараханын иһин, амтана да, хаачыстыбата да кэлии астааҕар быдан ордугун иһин, саха киһитэ кыһыҥҥыга хаһаанар.

“Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” этиини урут сүрүннээн сир аһыгар эрэ сыһыаран этэр буоллахпытына, аныгы үйэҕэ сайын оҥоһуллан тахсыбыт арыыга кытта сыһыарыахха сөп буолла. Тоҕо? Амтаннааҕын иһин. Тыа сирин дьоно бу кэмҥэ — атырдьах ыйын бүтүүтэ, балаҕан ыйын саҕаланыыта — анаан ылан хаһааналлар эбит. Ол иһин үгүстэр билигин холодильниктарын, лаардарын сап-саһархай арыынан толорон, “күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” буолан олороллор.

Бүгүҥҥү хаһыакка сүрүннээн ынах арыытын хаачыстыбатын, сыанатын хайдах чэпчэтиэххэ сөбүн туһунан кэпсэтиэхпит. Бу тиэмэни илин эҥээр улуус олохтоохторун кытта ырыттыбыт.

Чымынаайы арыыта

Таатта улууһун Чымынаайытын арыытын биирдэ сиэбит киһи умнубат ураты минньигэс амтаннаах. Бу угуйук буолбатах, бэйэм быйыл сайын улаханнык ыалдьа сылдьан амсайан баран, өссө үтүөрэрбэр көмөлөстө диэхпин сөп. Онон Чымынаайыга эрийэн, ким маннык арыыны оҥорорун туоһуластым. Олохтоохтор “Марфа Афанасьевна салайар собуотун арыыта олохтоохторго бэйэбитигэр былдьаһык” диэн кэпсээннээх буоллулар. Онон бу маастары булан анаан кэпсэттим.

Марфа Сидорова 1980 сыллаахха Улан Удэтээҕи механика-технология тиэхиньикумун бүтэрээт, оччолорго Алексеевскай оройуонунааҕы эт-үүт кэмбинээтигэр үлэтин саҕалаабыта. Саҥа үөрэҕин бүтэрбит эдэркээн кыысчаан үлэтигэр хара маҥнайгыттан эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан барбыта. Билигин кини үүт аһы оҥорууга дьону үөрэтэр уопуттаах маастар. Чымынаайытааҕы үүт собуотугар маастарынан үлэлээбитэ төрдүс сыла. Марфа Афанасьевнаттан “Чымынаайы арыыта тоҕо наһаа минньигэһий, маастарыстыбаҥ кистэлэҥиттэн арыйыаҥ дуо?” диэн ыйытыыбар сэһэргэһээччим:

— Туох кистэлэҥэ кэлиэй? Ханнык баҕарар үүт ас бородууксуйатын оҥорорго, нууччалыы эттэххэ, “технологическая схема” диэн ГОСТ ирдэбилэ тутуһуллуохтаах. Үүтү тутууга кыраадыһын кытта учуоттуугун. Арыы араас көрүҥнээх. Ол курдук, “Масло сливочное традиционное” диэн арыы көрүҥүн сыата (жир) — 82, 5%, оттон биһиги оҥорор “Масло любительское” диэн арыыбыт сыата — 80%, уута (влага) — 18%. Онон ити ирдэбили тутуһан үлэлиир буолан, арыыбыт минньигэс. Биһиги “спрей” эҥин курдук булкадаһыгы оҥорбоппут. Айылҕа бэйэтин отун-сибэккитин сиэбит ынах арыыта. Бэс ыйыттан атырдьах ыйын саҥатыгар диэри атыыланар арыы — “сайыҥҥы” дэнэр уонна саһархай өҥнөөх буолар. Онтон алтынньыттан ыла арыы маҥхайар, сырдыыр. Олохтоох бородууксуйа ордук минньигэс буоллаҕа. “Арыыны элбэхтик сиир доруобуйаҕа буортулаах” дииллэр да, бэйэ оҥорон таһаарбыт арыытын күн аайы сиир киһи иммунитета бөҕөргүүр.

Биһиги, үүт собуотун үлэһиттэрэ, үүт ас баар кэмигэр, муус устартан алтынньыга диэри үлэлиибит. Билигин собуоппутугар ыччат кэлбэт буолан, 66–70 саастаах уопуттаах үлэһиттэр, бэйэбитин солбуйар киһини ииппэтибит диэн хомойобут. Биһиги, сэбиэскэй кэм дьоно, үлэбит уопутун төһөлөөх үллэстиэхпит этэй. Хомойуох иһин, ыччат интэриэһэ билигин олох атын. Быраактыкаҕа биир нэдиэлэ кэлэн баран, болдьохторо туолла да, оҕолор үөрүүнэн тэскилииллэр. Үлэбит, кырдьык, ыарахан: көтөҕүү, сүгүү, таһыы курдук илии үлэтэ, — диэн санаатын үллэһиннэ Марфа Афанасьевна.

Сыанатын кыччатыахха сөп дуо?

Арыы сыаната, ортотунан, 1400 солкуобай. 10 киилэлээх дьааһыгынан биир ыал, биллэн турар, кыстаабат. Оттон икки-үс дьааһыгы ылыах диэтэххэ, элбэх харчы баранар. Үүт сыаната тоҕо итиччэ ыараханын тыа сиригэр олохсуйан олорон бэйэ бородууктатын оҥорон таһаарыыга ылсыбыт Масаха Мэхээстэн ыйыталастым.

— Боростуойдук быһаардахха, 3,2 сыалаах биир киилэ сүөгэй, быһа холоон, 10 лиитирэ үүттэн тахсар. Ол онтон охсуллан арыыта аҥаара эрэ хаалар, ол эбэтэр 600 г арыы тахсар. 20 лиитирэттэн биир киилэ арыы тахсар. Суоттаан көрдөххүнэ, маннык буолар: үүт сыаната — 100 солк. Ол аата, нууччалыы эттэххэ, “себестоимоһа” — 2 тыһ. солк. Оттон ол үүттэн биһиги өссө абыраатын “переработкалыыр” буоллахпытына, суорат тахсар. Сыаната 100 солкуобай буоллун. Эбэтэр иэдьэгэй оҥордохпутуна, уута хаалар. Ол ууттан “мажитель” утаҕы оҥоруохха. Итини барытын туһанан ас таһаардахха, кырдьык, экэниэмикэтэ тахсыһар. Ол эрээри биһиги үүттэн сүрүн оҥорор бородууксуйабыт арыы эрэ. Тоҕо? Бастатан туран, туттуллар болдьоҕо уһун буолан, киһи уура сылдьан ыксаабакка атыылыан сөп. Өскөтүн иэдьэгэй оҥорон киирэн бардахпытына, болдьоҕо быдан кылгас буолар. Ол иһин сорох түгэҥҥэ куттанан оҥорбоппут, үчүгэйдик атыыга барбат диэн саллабыт, иһит-хомуос — эмиэ сыана. Онно туспа тэрил атыылаһыахха наада. Онон арыы оҥорбут үүт астан хаалбыты барытын туһаҕа таһаардахха (суорат, иэдьэгэй, “мажитель” утах), арыы сыаната чэпчиэн сөп. Таба тайаныахха эрэ наада.

Арыыны хайдах талыахха?

Клара Игнатьева, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтин олохтооҕо.

— Биһиги арыыбытын Табаҕаттан уонна Хорообуттан ылан хаһаанабыт. Сүрүннээн алааска мэччийбит ынах үүтүттэн оҥоһуллубут сайыҥҥы арыыны ылабыт. Алаас уонна өрүс ынаҕын арыыларын амтаннара биллэ араастаһар. Сайыҥҥы арыы араҕас өҥнөөх буолар, кыһыҥҥы — сырдык. Туох уратылааҕый диир буоллахха, ынах сиир алаас ото көҥдөй буолбат, чиҥ. Ол күөх луукка да көстөр дии: өрүс лууга — көҥдөй, оттон чучунаах “эттээх” буолар. Дьэдьэҥҥэ ол эмиэ биллэр. Өрүс дьэдьэнэ бөдөҥ эрээри — уулаах, алаас дьэдьэнэ кыра эрээри, тыаҕа киирдэххэ, сыта дыргыйа олорор. Онон арыыны хаһаанар буоллахха, биһиги дьиэ кэргэн сыанатынан буолбакка, амтанынан уонна дьыл ханнык кэмигэр оҥоһуллубутунан талабыт.

Оҕолорбут бары ыал буолан, туспа хаһаайыстыбалар, онон кэргэмминиин аспытын бэйэбитигэр уонна оҕолор, сиэннэр киирэ-тахса сылдьан аһыылларыгар суоттанабыт. Кыстыыр арыыбытын атырдьах ыйыгар ылан хаһаанабыт. Быйыл киилэтэ 1200 солкуобайдаах 15 кг арыыны атыылаһан олоробут. Былырыын 10 киилэни ылбыппыт, тиийбэккэ, эбии атыыласпыппыт. Арыыбыт бүтэн хаалбытыгар, сайыҥҥыны өр көрдөөн булбуппут. Онон сайыҥҥы — араҕас өҥнөөх арыыны ыла сатыыр буолуҥ.