Алдан оройуонугар хараакыны үөрэттилэр

Быйыл кулун тутар 22 күнүттэн Арассыыйа Кыһыл кинигэтигэр киирбит хараакыны үөрэтиигэ, кэтээн көрүүгэ кыһыҥҥы эспэдииссийэ тэриллэн, түмүктэннэ. Бу көтөрү чинчийиини  “Полюс Алдан” АУо өйөбүлүнэн “Исследовательские работы по оценке современного состояния дикуши” бырайыакка олоҕуран үһүс сылын “Биологическай ресурсалар, ураты харыстанар айылҕалаах сирдэр уонна аан айылгылар дириэксийэтэ” СӨ СБТ уонна РНА Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥ биологическай кыһалҕаларын үөрэтиигэ институтун учуонайдара ыыттылар.

Хараакы — Азиатская дикуша (Falcipennis falcipennis) — Уһук Илин тайҕатын дьикти көтөрө. Чуумпу акыйаан уонна Алдан өрүс орто сүүрүктээх сирин икки ардыларыгар үөскүүр. Дьонтон олох куттаммат буолан, ахсаана аҕыйыырыгар тиэрдибит. Билиҥҥи туругунан учуонайдар бу көтөр ахсаана ойууру кэрдииттэн, килиимэт уларыйыытыттан сылтаан аччыырын бэлиэтииллэр.

“Бу көтөрү кыһыҥҥы кэмҥэ кэтээн көрүү кыстыгы хайдах туоруурун быһаарарга көмөлөһөр. Мутукчалаах мастар, чуолаан, Аян харыйата бу популяция үөскүүрүгэр сөптөөх усулуобуйаны үөскэтэр”, — диэтэ РНА СС ИБПК “Мониторинг уонна көтөрдөрү харыстааһын” бөлөҕүн сэбиэдиссэйэ, эспэдииссийэ научнай салайааччыта Евгений Шемякин.

Ыллымахха баазаланан

Эспэдииссийэ Алдан оройуонун Ыллымах сэлиэнньэтигэр олорон үлэлээтэ. Тоҕо диэтэххэ, бу сиргэ хараакы уруккуттан баара биллэр. Нэдиэлэ устата учуонайдар Улахан Ыллымах таһыгар Аян харыйатын (Abies nephrolepis) үөрэттилэр.  Бу харыйа мутукчатынан  хараакы аһылыктанар эбит.

Өрүс үөһээ тардыытыгар бу харыйа 1-2 тахса гектардаах иэннээх сири тайаан үүнэрин бэлиэтээбиттэр.

Көтөр суолун кэтиир ньымаларынан уонна тепловизордар көмөлөрүнэн кэтээн көрүү хараакы манна сылдьыбытын көрдөрбөтөх. “Харыйалаах сирдэр тайаан сытар иэннэрэ кыра буолан, бу көтөрдөр  үөскээн сылдьалларыгар табыгаһа суох”. – диэтэ Евгений Владимирович.

Оттон өрүс тамаҕар балаһыанньа атын. Аян харыйата сэлэлээн үүммүт 15 гектар иэннээх сиргэ хараакы суолун көрбүттэр. Ол курдук, түүн хоммут сиригэр түүтэ уонна хойуута сытарын көрбүттэр. “Бу көтөрдөр манна аһыылларын сэргэ хоноллорун туоһулуур”, — диир орнитолог.

Исписэлиистэр био-матырыйааллартан боруобалары  (хойуута, кынатын түүтүн) генетическэй өттүнэн анаалыс оҥороору уонна бу көрүҥ популяциятын туругун үөрэтээри ылбыттар. Ону тэҥэ дроннар көмөлөрүнэн бу сири-уоту аэрофотосъемка оҥорбуттар.

Евгений Шемякин этэринэн, эспэдииссийэ түмүгүнэн ураты харыстанар айылҕа сирин-уотун кыраныыссатын чопчулуохтара – хараакыны булбут учаастактарын ураты харыстанар зонаҕа киллэрэргэ туруорсуохтара. Оччоҕо манна маһы кэрдии, бырамыысыланнас үлэтин ыытыы хааччахтаах буолуоҕа.  Харыйалары чөлүгэр түһэриигэ үлэ ыытыллыаҕа. Уонна норуоттар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһини күүһүрдэр туһуттан көтөр бу көрүҥүн туһунан чахчылары Кыһыл кинигэҕэ биэриэхтэрэ.

Хараакы суолтата

Хараакы (Азиатская дикуша) сүтэн-симэлийэн хаалыыта сиэмэх кыыллар (бэдэр, киис)  аҕыйааһыннарыгар тиэрдиэн сөп. “Хараакыны быыһыахпыт – тайҕа баайын харыстыахпыт”, — диэтэ учуонай.

Быйыл сайын учуонайдар хараакы уйа туттарын кэтээн көрүөхтэрэ. Олохтоохтортон бу көтөрү кэтээн көрүүгэ дьону кытыннарыахтара. “Наука, биисинэс уонна олохтоох нэһилиэнньэ бу көтөрү быыһыыр кыахтаах”, — диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ научнай салайааччы.

“Биологическай ресурсалар, ураты харыстанар айылҕалаах сирдэр уонна аан айылгылар дириэксийэтэ” СӨ СБТ пресс-сулууспата.