Алдьатыылаах айылҕа иэдээнэ

Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар күн аайы биир-икки кыра сир хамсааһына буола турарынан сылыктаатахха, айылҕа алдьархайыттан ыраах олорбот эбиппит. Сыл саҕаланыаҕыттан 3 уонна онтон да үрдүк бааллаах 21 сир хамсааһына буолбут, былырыын — 267-тэ.

Аҥаардас Эбээн Бытантай улууһун Кустуур бөһүөлэгэр тохсунньуттан саҕалаан иккитэ сир хамсаабыта бэлиэтэннэ. Дьокуускай тулата балачча актыыбынай зонаҕа киирсэр. Кэтээн көрүү устатыгар 200 км иһинэн 80‑тан тахса сир хамсааһына буолбут. Соторутааҕыта 5–6 бааллаах хамсааһыннар Хаҥалас (Кангалас) бөһүөлэгин аттыгар, ону тэҥэ Сииттэ, Суола үрэхтэринэн, Сиинэ өрүһүнэн буолбуттара.

Сир хамсааһынын Дьокуускай олохтоохторо 2013 сыллаахха ыам ыйын 24 күнүгэр күрүлүүр күнүс билэн турардаахтар. Онно Охотскай муораҕа 15:44 чааска 600 км дириҥҥэ 8.3 магнитудалаах сир хамсааһына буолбут. Ол долгуна 15:55 чааска Дьокуускайга кэлэн, дьиэлэри хамсатан, үгүс дьон таһырдьа куотан тахсыбыттара. Хамсааһын 1 мүнүүтэ курдук барбыта.

Саамай улахан сир хамсааһыннара

1920‑с сыллар бүтүүлэригэр Саха сиригэр олус улахан сир хамсааһыннара буолбуттара бэлиэтэммит. Олортон саамай биллэллэрэ — Булуҥнааҕы. Улахана бэрт буолан, сир хаҕар улахан хайдыыны таһаарбыт, ону Берис хайдыыта диэн ааттаабыттар. Саамай күүстээх хамсааһын Хара Уулаахтааҕы сис хайаҕа буолбут. 1928 сыллааҕы “Автономная Якутия” хаһыат суруйбутунан, Булуҥ, Күһүүр бөһүөлэгин олохтоохторо улаханнык куттаммыттар, ол курдук күүскэ хамсаабыт, анньыалаабыт, дьигиһийбит, ону кытта бүтэҥи тыастаах эбит.

“Бу 6,8 магнитудалаах сир хамсааһынын киинэ Тиксии бөһүөлэгин аттыгар, соҕуруу диэки 140–160 км сиргэ баара. Интэриэһинэйэ диэн, чуолаан бу сиргэ дириҥ уулаах «Найба» пуорду тутуу былааннанар”, — диир “РНА Кэлим геофизическэй сулууспата” федеральнай билим-чинчийэр киин Саха сиринээҕи филиалын дириэктэрэ Сергей Шибаев. — 1971 сыллаахха Уус Ньара бөһүөлэгин аттыгар Аартыктааҕы сир хамсааһына буолбута. Эпицентрыгар күүһэ 9 бааллаах этэ. Маны таһынан, 1951 сыллаахха Адыаччыга 7 бааллаах, Депутатскай бөһүөлэккэ 6 бааллаах Иргичээннээҕи сир хамсааһынын санатар наада.
1989 с. муус устар 20 күнүгэр Өлүөхүмэ улууһугар 6,8 магнитудалаах буолбуттара”.

Туохтан буоларый, ханнык көрүҥнээҕий?

“Сир хамсааһына хас да көрүҥнээх, олортон айылҕа бэйэтин киэнэ уонна техногеннай ордук элбэхтик көстөр, — диэн салгыы кэпсиир учуонай. — Холобур, 1989 с. Саха сирин соҕуруу өттүгэр уонна Охотскай муораҕа буолбута сир хамсааһыннарын элбэх киһи билбитэ.

Билигин Саха сирин соҕуруу өттүгэр хайа баайын хостуур бырамыысыланнас күүскэ үлэлиир. Эстэриини элбэхтик туттуу техногеннай сир хамсааһыныгар тиэрдэр, ону тэҥэ айылҕа сейсмическэй актыыбынаһыгар уларыйыыны киллэрэр”.

Элбэх сыллаах кэтээн көрүүлэр, ырытыылар көрдөрөллөрүнэн, Мииринэйгэ, Алдаҥҥа, Нерюнгрига техногеннай сир хамсааһыннара буолбут түбэлтэлэрэ бааллар.

“2024 сыл атырдьах ыйыгар диэри биһиги сулууспабыт техногеннай уонна тектоническай сир хамсааһыннарынан, ону тэҥэ “Денисовскай” шахтаҕа бырамыысыланнай эстэриилэри кэтээн көрөр этибит, — диир Сергей Валентинович. — Сейсмическэй ыстаансыйалар 2022 сыллаахха техногеннай сир хамсааһына буолбутун кэннэ туруоруллубуттара, биһиги онтон олус сыаналаах информацияны ыларбыт. Ол эрээри бу үлэ шахта салалтатын быһаарыытынан тохтотуллан хаалла”.

Лаптевтар муораларыгар цунами буолар кутталлаах

Аан дойду үрдүнэн килиимэт уларыйыытынан, Лаптевтар муораларыгар муус биллэ аҕыйаан турар. Дьиҥэр улахан долгуннары муус халҕаһата эрэ тутар-хаайар кыахтаах. Учуонайдар этэллэринэн, 2030 сылга Арктикаҕа температурата 3–5 кыраадыһынан үрдүүр кэриҥнээх.

“Сир хамсааһына буолуон сөп саамай кутталлаах сирэ Лаптевтар муораларын илиҥҥи кытыла, — диир учуонай. — Манан Евразийскай уонна Хотугу Эмиэрикэтээҕи билиитэлэр — сир хаҕын икки үлүгэрдээх улахан куһуоктарын кыраныыссата ааһар. Онон бу сиргэ алдьатыылаах 7–8 бааллаах сир хамсааһына буолуон, эбиитин муораҕа цунамины да оҥоруон сөп. Ол иһин муора кытылыгар олорор дьон сэрэхтээх буолуохтарын наада. Соторутааҕыга диэри Арктикаҕа цунами буолуон сөп диэн ким да санаабат этэ. Ол сейсмическэй балаһыанньа холкутунан итиэннэ былыр сүүнэ долгун кытылга охсуллубутун туһунан үһүйээн суоҕунан быһаарыллар”.

Ол гынан баран, туох барыта уларыйа турар. Арктическай шельфы баһылааһын цунами үөскүүрүгэр тиэрдиэн сөп. Онон бу эрэгийиэҥҥэ сүүнэ долгуннар үөскүүр кутталлара баарынан, үөрэтэр сорук турар.

“Бастатан туран, Лаптевтар муораларын арыыларыгар уонна кытылыгар сейсмическэй ыстаансыйалар ситимнэрин тэрийиэххэ наада, — диир Сергей Шибаев. — Соторутааҕы чинчийиилэр манна сейсмическэй актыыбынас балачча үрдүгүн көрдөрбүттэрэ. 2025 сыл олунньутугар Котельнай арыы эргин, 10 км дириҥҥэ 5.7 магнитудалаах, эпицентрыгар 6–8 бааллаах сир хамсааһына буолбута.

Ордук Лаптевтар муораларын соҕуруулуу-илиҥҥи өттүнээҕи түгэҕэ уу күүстээх дьалкыыра барар, ол алдьатыылаах улахан долгуну үөскэтэн кэбиһиэн сөп. Уу улаханнык дьалкыллар сирэ Өлөөҥҥө, Буор Хайаҕа уонна Дьааҥы хомотугар баар, манна дириҥэ 20‑чэ миэтири аһарбат. Уу дьалкыллыытын түмүгэр улахан халаан уута туран, киэҥ сири саба сүүрэн кэбиһэр кутталлаах. Үрдүк долгуннар муора кытылыгар турар бөһүөлэктэргэ, Нижнеянскай, Тиксии аэропуортарыгар, Котельнай арыыга баар Темп бөһүөлэккэ итиэннэ инникитин Найбаҕа тутуллуохтаах дириҥ уулаах пуортка суоһуохтарын сөп”.

Киһи эрдэттэн билиэн сөп дуо?

Субу бачча бириэмэҕэ сир хамсааһына буолуо диэн чуолкай этэр кыах аан дойду үрдүнэн кыаллыбакка турар. Ол гынан баран, учуонайдар эрэгийиэн геологическай тутулун, сейсмотектоникатын, урукку устуоруйатын үөрэтэн уһун болдьохтоох сабаҕалааһыннары оҥорор кыахтаахтар.

“Билигин биһиги балачча эрэллээхтик сир хамсааһынын күүһүн, ханна, төһө дириҥнээх сиргэ буолуоҕун этиэхпитин сөп, арай буолар кэмин эрэ чуолкай этэр кыахпыт суох, — диир учуонай. — Саха сирин олохтоохторо уопсай сейсмическэй оройуоннааһын ОСР‑2015 каарталарын кытта билсиэхтэрин сөп, бу каарталар Арассыыйа сирин-уотун барытын хабаллар. Бырайыактааччылар уонна тутааччылар сир хамсааһынын учуоттаан, бу манна олоҕуран үлэлииллэр. Оччоҕо эрэ тутуу тирэхтээх буолар. Бу каартаҕа 50 сыл иһигэр төһө күүстээх сир хамсааһыннара буолбуттара барыта көстө сылдьар.

Эбийиэктэр сейсмическэй кутталы учуоттаан тутуллуохтаахтар

Саха сиригэр сир хамсааһына, сүрүннээн, 10‑тан 30 км ыккардынан дириҥҥэ буолар. Ону биһиги куйах буолан сытар ирбэт тоҥ көмөтүнэн билбэппит кэриэтэ.

“Ол да буоллар, ирбэт тоҥ экосистема быстыспат сорҕото буолар. Сүҥкэн сылыйыы бытааннык да буоллар бара турар. Онон төһө эрэ кэминэн ирбэт тоҥ ирэн бардаҕына, тоҥ сир билиҥҥи бөҕө туруга намтаан киирэн барыа. Бу инникитин өссө элбэх алдьатыылаах сир хамсааһыннарын таһаарар кыахтаах. Дьокуускайга, ОСР‑2015 каарта этэринэн, 6.7 уонна 8 баалга диэри күүстээх сир хамсааһына буолуон сөп. Онон билиҥҥиттэн итиччэ бааллаах сир хамсааһын буоларын учуоттаан туран, тутууну бырайыактыыр уонна тутар наада. Хомойуох иһин, ааспыт сылга биһиэхэ үөрэх тэрилтэлэригэр уонна судаарыстыбаннай уорган дьиэлэригэр анаан сейсмическэй кутталы чуолкайдыырга консультация наада диэн ким да ыйыталаспатаҕа», — диир Шибаев.

Соторутааҕыта Мьянмаҕа 7.7 магнитудалаах иэдээннээх сир хамсааһына буолан ааспытын бары көрбүппүт. Оттон Бангкокка (Таиланд) тутулла турар небоскреб эрэ сууллубута. Ол иһин Саха сиригэр ирбэт тоҥ ирэн иһэрин, сейсмическэй актыыбынас баарынан, дьиэни, атын да тутуулары күүстээх сир хамсааһынын уйалларын курдук бырайыактанан тутуллаллара ирдэнэр.