Александра Игнатьева: “Сахам ынаҕын туохха да биэрбэппин”

Кэнники кэмҥэ тыа сиригэр саха ынаҕын иитиинэн дьарыктанар буоллулар. Ол курдук, Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Хаатылыма нэһилиэгин олохтооҕо, үрдүк үөрэхтээх бэтэринээр быраас Александра Игнатьева  уонна Ходоро нэһилиэгэр Аркадий Николаевич Дмитриев бу ынахтары иитэллэр.  Бүгүн “Тыа сирэ” балаһаҕа Александра Семеновна  уопутун кэпсиэхпит.

Александра Семеновна “Хаҥалас” сопхуоска бэтэринээр бырааһынан үлэлиэҕиттэн номнуо бу идэҕэ олоҕун 40‑ча сылын анаата. Онон бу үлэни дэгиттэр билэр исписэлиис билигин да илиитин араарбакка, тыа хаһаайыстыбатын сүөһүтэ-аһа бигэ туруктаах буоларын туһугар сыралаһар.

Уонна ол түбүктээх үлэтин быыһыгар бааһынай хаһаайыстыбатыгар кэпсээҥҥэ киирбит саха сүөһүтүн ииппитэ номнуо алта сыл буолбут. Ол курдук, уоллара Семен Михайлович оттоон-мастаан, кыыстара, үрдүк үөрэхтээх юрист Ксения Михайловна ынах ыаһан, докумуоннарын толорон көмөлөһөллөр. Кинилэри төрөппүттэрэ сүөһүгэ-сылгыга сыһыаран, бэйэлэрин олохторун тыа хаһаайыстыбатын кытта сибээстээн эрэллэрэ хайҕаллаах.

— Былыр саха ынаҕа баар буолан өбүгэлэрбит олорон кэллэхтэрэ. Мин бэйэм көрүүбүнэн, саха сүөһүтэ, сылгыта — бу саха норуотун итэҕэлин төрдө. Кинилэр баар буолан, бу кытаанах, тыйыс айылҕалаах дойдубутугар быр-бааччы олордохпут. Бастаан иитэн саҕалыырбар аммалартан уонна Өймөкөөн улууһуттан “Саха сүөһүтэ” тэрилтэ (А. Артемьев) нөҥүө ылбытым. Ол курдук, 20 борооску Хаатылыма буоругар этэҥҥэ үктэммитэ. Саха ынаҕын иитэр санаа хайдах саҕаламмытай диэтэххэ маннык. Оччолорго Хаатылымаҕа Попов Ким Кимович диэн эдэр баһылыктаах этибит. Кини саха сүөһүтүн тэнитии бырагырааматын оҥорон, сүөһүлэрбитин сахатытыахха диэн санааны сахпыта. Онон нэһилиэкпитигэр бастаан саха оҕуһун тутар этибит. Бөһүөлэк сүөһүтэ саха оҕуһуттан төрөөн-ууһаан, тэнийэн барбыта. Бэйэм бу сүөһүгэ сыһыаннаах литэрэтиирэни интэриэһиргээн аахпытым. Саха ынаҕын иитиини киэҥник тарҕатар, биһириир биллэр учуонайдары — Анатолий уонна Диана Чомчоевтары кытта кэпсэппитим, — диэн саҕалаата кэпсэтиибитин Александра Семеновна.

“Сүрдээх иччимсэх, үүтэ минньигэс”

Билигин бааһынай хаһаайыстыбаҕа 20‑тэн тахса ынаҕы ыыллар. Симменталь боруода ынахтарыныын уопсайа 34 ыанар ынахтаахтар. Кини, бэйэтэ этэринэн, “сахаларын” туохха да биэрбэт. Ол курдук, бу ынах үүтэ атын амтаннаах, минньигэс, саахардаах курдук, этэ буһардахха үллэр, ураты минньигэс буолар үһү. Сүрдээх иччимсэх, киһи иһигэр киирэр сүөһү диэн сыаналыыр. Бу сүөһүлэр бэйэлэрэ үөрүнэн эрэ сылдьалларын, мэччийэллэрин эҥин сөбүлүүллэр. Туора киһини, атын боруода сүөһүлэри олох чугаһаппаттар. Ону тэҥэ олус иччимсэх оҕомсох, көҥүл сүөһү, сорох ардыгар кырыктаах да буолуон сөп диир.

— Үүтэ эҥин олус туһалаах. Ыарыһах дьоҥҥо, чуолаан, искэн ыарыылаахтарга абыраллаах диэххэ сөп. Алта сылы быһа сакаастаһан атыылаһан испит дьон анаалыстара эҥин тупсубут буолааччы. Сүөгэйэ, арыыта минньигэһиттэн киһи сөҕүөх курдук. Саха сирин курдук уустук, тыйыс килиимэттээх дойдуга сөптөөх сүөһүнэн буолар диэн чопчу этэбин. Аҕыйах окко-аска туран, сыл тахсар. Наадалааҕын тыа быыһыттан булар кыахтаах сүөһү. Холобура, саха сүөһүтэ атырдьах ыйыттан саҕалаан кыстыкка киирэригэр бэлэмнэнэн, сыатын эбэн, мунньунан барар. Ол иһин, күһүн идэһэлэннэххэ, олус эмис буолааччы, — диэн кэпсээтэ салгыы.

“Кэтэх ыаллар иитиэ этилэр”

Онон кэтэх ыаллар саха сүөһүтүн, төһө кыалларынан, ииттиэхтэрин наада диэн сүбэлиир. От аанньа үүммэт, кураанныыр, окко эрэйдэнэр улуустарга абыраллаах буолуо эбит. Сүөгэйин ордук Дьокуускайга хамаҕатык атыылаһалларын бэлиэтээтэ.

Билигин Александра Семеновналаах үүттүгэннээх сайыҥҥы күннэргэ күҥҥэ иккитэ ынахтарын ыыллар. Саха ынахтарын сэргэ симменталь боруоданы үүт туттарыыга диэн анаан иитэллэр. Саха ынахтарыттан 3–5 киилэ үүтү, онон центнертэн тахсаны ыыллар.

Хаһаайыстыба уулаах сүөһүлэрэ от ыйыгар диэри төрүөхтэрэ. Билиҥҥи туругунан, 22 төрөөбүт.

Иитэр сүөһүлэрин этэҥҥэ сыл таһаарарыгар хаһаайыстыбаҕа быйыл 150 т от н аада. Оттуур сирдэрэ кырыымчык, ходуһа урут үллэһиллэн хаалан, тиийбэт буолан, аҥаарын кэриҥин атыылаһан кыстыыллар.

— Саха сүөһүтүн туһунан син элбэҕи суруйаллар. Ол эрээри, бу сүөһү дьылҕата уустук соҕус. Сүөһү иитэр сорох дьон үүтэ аҕыйах, этин тахсыыта кыра диэн сэҥээрбэттэр. Урукку дьылларга өрөспүүбүлүкэ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ субсидия биэрэр этэ, быйыл үп-харчы кырыымчык буолан, уустугурда. Дьиҥэр, бу сүөһүнү иитии сайдарыгар субсидия ылаллара буоллар интэриэһи үөскэтиэ этэ дии саныыбын. Атын улуустарга саха сүөһүтүн иитээччилэри кытта сибээстэһэбин. Сүрүннээн оҕус атастаһыытыгар сыһыаннаах боппуруоһунан кэпсэтэбит. Сунтаар улууһун эргин үчүгэйдик дьарыктанан эрэр уолаттар баалларыттан үөрэбин. Племеннойдарга тирэх хаһаайыстыбабын. “Саха сүөһүтэ” (“Якутский скот”) тэрилтэттэн зоотехник Степан Иннокентьевич Заровняев куруук көмөлөһөн абырыыр. Кэргэним Михаил Николаевич күүс-көмө буолан кэллэҕэ дии. Биһиги эстэпиэтэбитин эдэрдэр ылан, салгыы тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыа этилэр. Онон тыа сиригэр үлэлиир дьон оҕолорун бэйэлэригэр сыһыарыа этилэр диэн баҕа санаабын тиэрдэбин, — диэн кэпсээнин түмүктээтэ саха сүөһүтэ сайдыытыгар туруулаһар Александра Семеновна.