Александра Сивцева: «Артыыс идэтин Аал луук маска тэҥниибин»

Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын артыыһа Александра Сивцева тыйаатырга, сахалыы киинэлэргэ, сэрийээллэргэ араас хабааннаах оруолларга оонньуурун сэргии көрөбүт. Александра — Москватааҕы М. С. Щепкин аатынан тыйаатыр үрдүкү училищетын 5‑с саха устуудьуйатын бүтэрбит артыыстартан биир чаҕылхай талааннаахтара.

Бу күннэргэ кинини икки улахан үлэҕэ: режиссер Руслан Тараховскай туруорбут “Суоһалдьыйа Толбонноох” уонна Баһылай Харысхал сценарийынан “Эргиллиэм хайаан да…” испэктээктэргэ көрдүбүт.

«Гавриил Колесовка уһуйуллубут дьоллоохпун»

— Мин Дьокуускайга мусукаалынай училищеҕа РСФСР үтүөлээх, САССР норуодунай артыыһа Гавриил Колесов салайар фольклор отделениетыгар үөрэммитим. Училищеҕа кэлэн саха тылын үөрэппит учууталым Василий Протодьяконов тус ыҥырыытын да ылынан уонна кыра эрдэхпиттэн учуутал буолар баҕалаах киһи, училище кэнниттэн Саха судаарыстыбаннай университетыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин салаатыгар үөрэнэ киирэр санаалаах сылдьыбытым, — диэн Александра кэпсээнин эдэркээн устудьуон сылларыттан саҕалыыр.

Ити кэмҥэ, 1998 сыллаахха М. Щепкин аатынан училищеҕа ыччаттары үөрэххэ ыларга сүүмэрдиир хамыыһыйа Москваттан кэлбитин туһунан уһуйааччыта, СӨ уонна РФ норуодунай артыыһа Степанида Борисова эппитэ уонна Александраҕа холонон көрөрүгэр сүбэлээбитэ. Куонкурус да улахан этэ, араас улуустан элбэх оҕо: биирдии миэстэҕэ 12‑лии кыыс туттарсыбыта. Онон Александра Москваҕа үөрэххэ киирэн, тыйаатыр уонна киинэ артыыһа буолар аартыга аһыллыбыта.

— Артыыс буолуохтаах киһиэхэ талаан хайаан да баар буолуохтаах дуу эбэтэр идэҕэ үөрэнэн чочуллуохха сөп дуу?

— Мин тус бэйэм эрэ санаабын эттэхпинэ, кыра да талаана суох, этэргэ дылы, кураанах киһи кыайан үөрэммэт идэтэ. Тоҕо диэтэххэ, үөрэххиттэн саҕалаан, элбэҕи айыахха, тулуйуохха, кыайыахха наада. Биллэн турар, тута ханнык да оруолу оонньоон барбаккын. Кыыл-сүөл саҥатыттан саҕалаан, кинилэр саҥаларын үтүктэн бэйэҥ чыычаах да буолан ылаҕын (күлэр). Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри үөрэнэҕин, учууталлар наар хайҕыы эрэ сылдьыбаттар, ону эмиэ тулуйан аһарыныахха наада. Элбэххэ үөрэммиппит, учууталларбыт ыйан-кэрдэн, сүбэлээн, үтүө холобур буолбуттара.

Артыыс маастарыстыбатын кафедратыгар Монахов Владимир Богратович, Селезнев Владимир Прохорович, Аносова Татьяна Николаевна, Федорова Марина Леонидовна, Демидова Наталья Ивановна, Лариса Сергеевна Максимова, Наталья Алексеевна Макарова курдук талааннаах, үлэлэригэр бэриниилээх преподавателларга уһуйуллубуппут.

— Эн ордук хайдах оруолларга оонньоон кэллиҥ, өссө ханнык оруолларга бэйэҕин тургутуоҥ этэй?

— Амплуа диэн сыанаттан көстүүгэ баарын баар, ол эрээри артыыс наар биир амплуаҕа оонньууртан салҕа быһыытыйар. Ол иһин араас хабааннаах: биһирэмнээх да, омсолоох да оруоллары оонньуохтаах. Киһи кыаҕа элбэх. Режиссердар миигин ордук сахалыы тыыннаах испэктээктэргэ “көрөр” курдуктар.

Ханнык эмэ характернай оруолу, кэмиэдьийэҕэ даҕаны, куһаҕан, этиһиик дьахталлар оруолларын да кыайыам этэ дии саныыбын. Ол эбэтэр халыыптан тахсан, режиссердар артыыс кыаҕын арыый киэҥник көрүөхтэрин баҕарабын.

Саха тыйаатырын репертуарын улахан аҥаарыгар: маассабай да оруолларга, кыра да эпизодтарга оонньоотум. Билигин тыйаатыр «көмүс устуудьуйатын»: Герасим Васильев,  Изабелла уонна Анатолий Николаевтар, Степанида Борисова, Домна Уйгурова, Зоя Попова, Софья Баранова- Сергучева, Ефим Степанов уо.д.а. курдук  сүдү  талааннаахтары кытары  алтыhан улэлии сылдьарбынан киэн туттабын.

«Суоһалдьыйа Толбонноох»

— Александра, тыйаатыр репертуарыгар араас ис хоһоонноох, ол иһигэр мистическэй да диэххэ дуу, испэктээктэр баар буолаллар. Онно оонньуур артыыстар туох эмэ сиэри-туому толороллор дуо? Холобур, ыраата барбакка, Суоһалдьыйа Толбонноох оруолугар?

— Суоһалдьыйа Толбонноох оруолун миэхэ эрэ биэриэхтэрэ диэн санаабакка сылдьыбытым. Онон, олус соһуччу этэ. Эрдэ СӨ норуодунай артыыһа Герасим Васильев режиссердуохтааҕын, онно миигин оонньотуохтааҕын туһунан этэ сылдьыбыта. Ол гынан баран, ол оннук кыаллыбатаҕа быhыылаах.

Онтон 2021 сыллаахха Руслан Тараховскай туруорбута. Суоһалдьыйа оруолун миэхэ анаабыттарыгар долгуйбутум. Герасим Семенович Хатаска барыбытын ыҥыран, сахалыы сиэр-туом оҥорбута, алҕаабыта. Бэйэм эмиэ испэктээк иннинэ куруук Эбэҕэ эбэтэр Күөх хонууга тахсан алаадьы уурабын, көрдөһөбүн. Айылҕалаах дьон сүбэтин-аматын барытын тутуhабын.

Урут Саха тыйаатырын артыыстара Мария Канаева, Степанида Борисова эдэр сылдьан оонньообуттарын истэр, билэр этим. Бүлүү бөлөх улуустарынан гостуруолга сылдьан, Суоһалдьыйа дойдутугар Сунтаарга эмиэ сиэри-туому тутуһан оонньоон турабын. Төһө да бэйэҕэр наһаа киллэрбэккэ, чугастык ылыммакка оонньоо дииллэрин да иһин, кырдьыгынан эттэххэ, ис турукпунан син биир долгуйабын. Мин оруолу толорооччу эрэ быhыытынан саныыбын.

Артыыска Александра Сивцева бу оруолу оонньуур кэмэ хаһан эрэ кэлиэхтээҕэр дьылҕата эрдэттэн бэлэмнээбит курдугун дьиибэргиир. Кини: “Мусукаалынай училищеҕа үөрэнэ сылдьан нотаны барытын билэрим, фортепианаҕа оонньуурум. Биһигини Саха сирин норуодунай бэйиэтэ Леонид Попов кыыһа Лена Леонидовна Попова үөрэппитэ, кини олус кэрэ дьүһүннээҕин кэрэхсии көрөрүм. Онтон кэнники, «Суоһалдьыйа Толбонноох» испэктээк сыанаҕа турбутун кэннэ училищем преподаватела Элла Соколова Лена Леонидовналаах Суоһалдьыйаны аймахтара буоларын эппитигэр наһаа соһуйбутум уонна дьиибэргээбитим. Ханнык эрэ көстүбэт ситим өссө да училище саҕаттан, кэрэ мөссүөннээх учууталбын кытары алтыһыахпыттан баар буолбут эбит дии санаабытым.

Саха тыйаатырыгар үлэлии кэлиэхтээхпин дьылҕам эмиэ эрдэттэн быһаарбыт курдук. Училищеҕа үөрэнэ сырыттахпына тапталлаах преподавательбыт Гавриил Гаврильевич тыйаатыр ис эйгэтин, артыыстар, испэктээктэр устуоруйаларын, тыйаатыр ситиһиилэрин устар ууну сомоҕолуур тылынан элбэхтик кэпсиирэ. Устудьуон билиэтинэн тыйаатырдарга барытыгар босхо сырытыннарара. Саҥа тахсан эрэр сахалыы киинэлэри хайаан да көрөрбүтүгэр сүбэлиирэ, “кэлин бэйэҕитигэр туһалаах буолуо” диирэ. Мин онно тыйаатырга үлэлиэм диэн ыраламмат да киһи, билигин санаатахха, сороҕун кулгааҕым таһынан истэн кэбиһэр эбиппин. Онтон билигин Саха тыйаатырын араас көлүөнэ артыыстарын кытары биир сыанаҕа үлэлии сылдьан, учууталым Гавриил Гаврильевич кэпсии-ипсии олорорун харахпар көрөбүн уонна артыыс идэтин таларбар Степанида Ильинична эмиэ улахан айар үлэ суолун тэлэйэн биэрбит дии саныыбын. Кини Гавриил Гаврильевич саҕалаабыт үлэтин салҕаабыта. Олус үчүгэйдик туойар хас да кыыһы бэлиэтии көрбүтэ”,  — диэн сахалыы куттаах Александра Сивцева тыйаатырын туһунан кэпсииригэр өссө тупсан, кэрэтийэн кэлэрин бэлиэтии көрөбүн.

— Артыыс идэтин талбытыҥ — эн дьолуҥ?

— Биһиги үлэбит чаастаах үлэ буолбатах. Үлэҕэр сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри, дьон сынньанар кэмигэр эн үлэ үөһүгэр сылдьаҕын, гостуруоллар, уһун унньуктаах айаннар… Чуолаан кыра оҕолордоох уонна дьахтар киһиэхэ ыарахаттардаах соҕус. Ол гынан баран, талан ылбыт артыыс идэбин олус сөбүлүүбүн. Сыанаҕа уобарастары арыйаргын, дьоҥҥо үөрүүнү бэлэхтииргин сэргэ, куруук дьикти дьарыктаах, ураты өйдөөх-санаалаах дьону кытары алтыһаҕын, атын дойдулар тыйаатырдарыгар тиийэн олох атын эйгэҕэ киирэн ылаҕын. Онон, артыыс идэтэ Аал луук мас курдук элбэх салаалаах.

«Эргиллиэм хайаан да…»

Соторутааҕыта М. Щепкин аатынан училищены бүтэрбиттэрэ 50 сылларын бэлиэтиир “көмүс устуудьуйаҕа” аналлаах дэкээдэ чэрчитинэн көрдөрүллүбүт “Эргиллиэм хайаан да…” испэктээк көрөөччү дьүүлүгэр таҕыста. Испэктээк аата да этэрин курдук, бу испэктээккэ артыыстар эмиэ эргиллэн кэллилэр ээ.

Александра: «Оннук курдук. Саха тыйаатырыгар кэлэн баран, аан бастакы оруолум “Эргиллиэм хайаан да…” испэктээккэ этэ. Үөрэнэр кэммитигэр биһиги устуудьуйабытын сүрүннээбит тыйаатырбыт дириэктэрэ Анатолий Николаев Баһылай Харысхал кинигэтин илии баттаан бэлэхтээбитэ. Биһиги артыыстар оруолларга хайыы үйэ оонньуу сырыттахтарына кэлбиппит. Мин Манньыаттаах уолун орто кыыһа Өлөөнөнү, атын кыргыттарын Лена Маркова, Ирина Никифорова оонньообуттара. Убайдарбыт уобарастарын Кирилл Семенов, Айаал Аммосов, Петр Баснаев уо. д. а. арыйбыттара. Онтон испэктээк хас эмэ сыл буолан баран эргиллиитигэр саҥа састаап, о. э. Щепкин училищетын 6‑с устуудьуйатын бүтэрбит эдэр артыыстар оонньообуттарын көрөөччүлэр бэлиэтии көрбүт буолуохтаахтар.

Ийэ дьоло

Александра — тапталлаах кэргэн, 4 оҕо иһирэх ийэтэ. Улахан кыыстара Дьокуускайга мэдиссиинэ институтун 3‑с кууруһун устудьуона, улахан уол Дьокуускайдааҕы инновационнай технологиялар  кэллиэстэригэр  программист үөрэҕэр 2‑с кууруска үөрэнэр, Икки кэнники уоллаах кыыс — 1 уонна 2-с кылаас үөрэнээччилэрэ.

— Кэргэним Иннокентийдыын иккиэн айар куттаах дьоммут. Ол да иһин буолуо, тыл аҥаарыттан, көрүү аҥаарыттан өйдөһөбүт. Үлэбит туһунан элбэхтик кэпсэтэбит, бэйэ-бэйэбитигэр куруук көмөлөсүһэбит. Кини “Сахафильмҥа” звукорежиссер, саха киинэтигэр барытыгар кини илиитин сылааһа баар диэтэхпинэ, омун буолбат.

Сорох дьон киинэ уһуллан көрөөччүгэ тиийиитин наһаа судургутук өйдүүллэр. Дьиҥэр, олус элбэх түһүмэҕинэн элбэх үлэттэн тахсар. Иннокентий киниэхэ биэрбит матырыйаалларын араастаан тупсаран, уруһуйдаан, тыас-уус киллэрэн, бүтүн хартыынаны оҥорон таһаарар. Хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри, сороҕор түүннэри үлэлиир. Уопсайынан, көстүбэт фронт үлэһиттэрэ. Үлэтинэн Москваҕа, Санкт-Петербурга, атын да тас омук сирдэригэр ыйы-ыйдаан үлэлии барыан сөп. Иккиэн барытыгар бииргэ сылдьарга кыһаллабыт, эркин курдук эрэллээх, бигэ тирэхтээх сананар — дьол.

Кэргэним аҕата Иннокентий Сивцев — саха дьоно сөбүлээн ыллыыр “Тэтиҥнэр” ырыа ааптара. Дьиэ кэргэнинэн бары мусукаалынай үөрэхтээхтэр, араас үстүрүмүөҥҥэ оонньууллар. Оҕолорбутун эмиэ мусукаалынай оскуолаҕа биэрбиппит. Ген, утумнааһын диэн баар эбит диэн итэҕэйэ сылдьабын.

ххх

2015 сыллаахха Александраны Баһылай Харысхал сценарийынан, Никита Аржаков устубут “Сүтэрсибит сүрэхтэр” мелодрама киинэтигэр көрбүтүм. Эдэркээн артыыска олус уустук, мөккүөрү таһаарбыт Таня кыыс оруолугар киһини уйадытар курдук оонньообутун сөҕө санаабыттааҕым. Эдэркээн Таня кылгас олоҕо олус куһаҕаннык түмүктэнэрэ үгүс көрөөччүнү долгуппута уонна улаханнык толкуйдаппыта. Куруук күлэн мичилийэ сылдьар, сырдык арылхай харахтаах, нарын-намчы бэйэлээх артыысканы ити оруолга анаабыттарын соһуйа да, аһына да ылыммыппын өйдүүбүн.

ххх

Ыал ийэтэ Александра биир күннээх сынньалаҥар уонна өрөбүллэргэ дьиэ кэргэнигэр сонун астары бэлэмниирин сөбүлүүр.

Сөбүлүүр сахалыы киинэтэ: «Саха киинэтин барыларын сөбүлүүбүн. Саха киинэтэ сыл аайы сайдан, тупсан иhэр” .
Сөбүлүүр, сөҕөр-махтайар испэктээктэрэ — «Хаарыан хампа күөх кытылым» «Тулаайах оҕо”, “Ийэ сирэ ”, “Сааскы кэм”, “Көмүөл”, “Эргиллиэм хайаан да” уо.д.а.