Александра Соловьева: «Лиссиэй кэнсиэпсийэтэ — ситиһиилээх уонна муҥура суох үөрэх, үлэ мэктиэтэ»

Быйыл Арассыыйаҕа Педагог уонна уһуйааччы сылынан биллэриллэн улахан болҕомто үөрэхтээһин эйгэтигэр үлэлиир ытык дьоммутугар ууруллар. Итинэн сиэттэрэн бастыҥ үлэлээх, элбэх ситиһиилээх, ураты эйгэлээх В.П. Ларионов аатынан Физика-тиэхиньиичэскэй лиссиэй дириэктэрэ Александра Максимовна Соловьеваны кытары кэпсэттибит.

– Александра Максимовна, лиссиэйгит туһунан кэпсээ эрэ.

– Быйыл биһиги лиссиэйбит 30 сылын бэлиэтиир. Бу устуоруйа кэрчигинэн кылгас кэм эрээри, учууталларбытыгар, үөрэнээччилэрбитигэр уонна төрөппүттэрбитигэр – бу бүтүн олох…

Биһиги лиссиэйбит – кыра­чаан эйгэбит буолар, бастакыттан барытын бэйэбит тэрийэн саҕалаабыппыт. 1993 с. Дьокуускай куоракка аан бастакы аан дойдутааҕы үөрэх тэрилтэтэ – Саха-турецкай Анатолийскай кэл­­лиэс аһыллыбыта. Олох атын эйгэлээх, тутуллаах оскуола: уолаттар эрэ үөрэнэллэрэ, омук учууталлара үлэлииллэрэ, үөрэтии английскай уонна нууччалыы тылынан эрэ барара, үөрэнээччилэр оскуолаҕа баар пансионакка олороллоро.

Өрөспүүбүлүкэҕэ аан бас­таан Саха-турецкай Анатолийскай кэллиэскэ стандартизированнай тестэри туһанар, уруоктарга мультимедийнэй бырагыраамалары, оччолорго төһө кыалларынан үөрэтиигэ интэриниэти туттар, билиини 100 бааллаах систиэмэнэн сыаналыыр буолбуппут.

Саха-турецкай Анатолийскай кэллиэс үлэлиирин тухары элбэх кыһалҕаны көрсүбүтэ, ол гынан баран, 10 сылга бу ураты үөрэх тэрилтэтин үлэтин салгыырга – Физика-тиэхиньиичэскэй лис­сиэйгэ үчүгэй олук ууруллубута.

– Кэллиэс үтүө үгэһэ салҕанар буоллаҕа?

– Лиссиэй аан бастакынан профильнай үөрэхтээһиҥҥэ көспүтэ. Физика-тиэхиньиичэскэй лиссиэй кэлэктиибэ кэллиэс туох баар үчүгэйин ылан хаалбыта. Ол иһин, английскай тылы дириҥэтэн үөрэтиини, биир симиэ­нэнэн үөрэниини, олимпиадаларга уонна научнай-практичес­кай кэмпириэнсийэлэргэ биирдиилээн бэлэмнээһини салҕыыбыт. Кэллиэс кэминээҕи үгэстэри билиҥҥэ диэри илдьэ сылдьабыт, ол лиссиэй үөрэнээччилэрин, учууталлары уонна төрөппүттэри холбуур үтүө дьыалалар уонна тэрээһиннэр буолаллар.

Аан дойдуга уларыйыы тахсан, үөрэтии уонна иитии сыалын-соругун, үөрэх түмүгүн таһаа­рыы, үөрэтии уонна сыаналааһын систиэмэтин төрдүттэн уларытыы барда. Ол иһин учууталлар иннилэригэр улахан сыал-сорук турар: идэни түргэнник уларытарга, саҥа социальнай оруоллары уонна функциялары баһылыыр, күрэстэһэр кыахтаах, сыыдам туттунуулаах киһини таһаарыах­таахпыт. Ити дьоҕурдар оскуолаҕа эрэ иитиллэллэр.

Онуоха 2015 с. М.К. Аммосов аатынан ХИФУ ФЭИ кафедратын сэбиэдиссэйэ, экэнэмиичэскэй билим хандьыдаата А.В. Ми­хайлова салайааччылаах «Про­фессиональное самоопределение выпускников ФТЛ имени В.П. Ларионова в цифровом ­пространстве» бырайыак үлэлиир.

– Аныгы учуутал диэн хайдаҕый?

– Үөрэнээччилэр учууталы «оҥороллор». Ол иһин, саамай сүрүнэ, лиссиэйгэ чаҕылхай, айымньылаахтык үлэлиир педагогтар хамаандалара баар буолуохтаах. Талааннаах оҕолору кытары үлэлиир чэпчэкитэ суох. Элбэх билиини, сатабылы эрэ­йэр. Оҕону умсугутуу, интэриэһиргэтии билиҥҥи үйэҕэ олус суолталаах. Оскуолаҕа оҕо чуҥкуйуо суох­таах, ол иһин биһиги быра­йыактары бииргэ оҥоробут, айабыт-тутабыт.

Үлэҕэ киириэхтээх киһини кытары болҕомтолоохтук кэпсэтэбин. Миэхэ киһи бэйэтэ туспа санаалаах, хараҕа уоттаах буолара ордук. Оҕолорго, үлэҕэ таптал – булгуччулаах усулуобуйа. Оҕону кытары үлэҕэ бириэмэнэн хааччах суох буолуохтаах, учуутал мэлдьи олох үөһүгэр сылдьыахтаах.

Төрөппүттэр ону өйдүүллэрэ уонна көмөлөһөллөрө хайҕаллаах. Оскуола диэн учуутал, үөрэнээччи, төрөппүт холбоһуктара буоллаҕа дии. Төрөппүттэр биһиги лиссиэйбит кэлэктиибин чилиэннэринэн буолаллар диэхпин сөп.

Лиссиэй кэнсиэпсийэтэ судургу – атмосфера, бодоруһуу эйгэтэ – ол буолар ситиһиилээх уонна муҥура суох үөрэх уонна үлэ мэктиэтэ. Ити барыта оҕону уонна учууталы уопсай ситиһиигэ кынаттыыр.

– Киэн туттар, холобур буолар учууталлар баар буолуохтаахтар…

– Лиссиэйгэ бэйэлэрин дьыалаларын таптыыр 33 педагог үлэлиир. Кинилэр ортолоругар «Арассыыйа бастыҥ учуутала» Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус кыайыылаахтара: математика учууталлара Л.И. Ефремова, Е.С. Перевознюк, география учуутала Л.В. Подвигин, химия учуутала Е.Д. Широких, математика учуутала Л.И. Самсонова, информатика учуутала Ю.Н. Романов, английскай тыл учуутала М.Ю. Саввина, «Династия» пуонда математика, физика уонна химия учууталларын Бүтүн Арассыыйатааҕы куон­курустарын кыайыылаахтара – «В.П. Ларионов» көмүс бэлиэтин хаһаайыннара Е.С. Перевознюк, Е.Д. Широких. Лиссиэй учууталларын ортотугар ураты бөлөх баар – «Удьуор учуутал» дьиэ кэргэн үгэһин салҕааччылар – география учуутала Т.А. Нахчаемова, АХР-га дириэктэри солбу­йааччы Т.П. Абрамова, дириэктэр А.М. Соловьева, математика учуутала Л.И. Ефремова, английскай тыл учуутала М.А. Баишева, математика учуутала М.М. Малышева, физика учуутала А.В. Харлампьева.

– Лиссиэйгэ үөрэнээччилэр хайдах киирэллэрий?

– Куонкурустаһан киирэллэр. Дьоҕурдаах оҕолору кытары үлэлиибит диэтэхпитинэ, ол аата, хас биирдии оҕону кытары тустаан үлэлиибит. Өскөтүн, оҕо сөптөөх тургутугу ааһан киирбит буоллаҕына, дьоҕурдаах, талааннаах диэн сыаналыыбыт. Ол иһин лиссиэйгэ оҕо дьоҕура уонна та­­лаана сайдарыгар сөптөөх усу­луобуйаны тэрийэ сатыыбыт, онно аналлаах бырагырааманы оҥоробут.

Чаҕылхай оҕолору ары­йыы үлэтэ кыраттан саҕаланар: уруоктарга, үөрэх таһынан дьарыктарга, олимпиадаларга бэлэмнэнэргэ эбии дьарык­тарга, бырайыактары бэлэмнииргэ уонна чинчийэр үлэлэргэ. Олимпиадаларга бэлэмнэнэргэ үлэни тэрийиигэ, чинчийэр үлэлэри салайарга биһиэхэ төрөппүттэр – Попечителлэр сэбиэттэрэ уонна төрөппүттэр кэмитиэттэрэ көмөлөһөр. Талааннаах оҕолору кытары биирдиилээн үлэ СӨ Наукаларын Дьоҕус академиятын кытары бииргэ үлэлээһининэн барар.

– Ханнык үөрэх тэрилтэлэрин кытары үлэлэһэҕит?

– Лиссиэй Санкт-Петер­бур­дааҕы университеты, «Экэ­ниэмикэ үрдүкү оскуолата» НИУ-ну, Новосибирскайдааҕы университеты, Пирогов аатынан Арассыыйатааҕы национальнай чинчийэр мэдиссиинэ университетын, РФ Бырабыыталыстыбатын иһинэн Үп университетын, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты кытары көдьүүстээхтик бииргэ үлэлиир. Итини таһынан, ХИФУ университеттарын үөрэтэр уокуруктарын ассоциациятын чилиэнинэн буолар.

Лиссиэйбит Санкт-Петер­бург университетын, Бүтүн Сибиир­дээҕи олимпиада, «Звезда» олимпиада, Москватааҕы үөрэнээччи­лэр олимпиадаларын (МОШ) үрдүк үөрэхтэрин олимпиадатын былаһааккатынан буолар.

2019 с. «Арассыыйа Наукаларын академиятын базовай оскуолата» уонна «Экэниэ­микэ үрдүкү оскуолата» национальнай чинчийэр университет» оскуола-партнердарын статуһун ылбыта.

– Кырата суох ситиһии­лээххитин билэбит…

– 2016 с. аан бастаан өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын ортотугар Бүтүн Арассыыйатааҕы үөрэнээччилэр олимпиадаларын түмүктүүр түһүмэҕэр бастыҥ көрдөрүүнү ситиһэн «Олимпиадный кубок Малой академии Республики Саха (Якутия)» ылбыта.

2012 с. CanSat үөрэхтээһиҥҥэ саҥаны киллэрии бырайыагар холбоспута. Билигин лиссиэй «Чолбон» хамаандата CanSat Арассыыйатааҕы чөмпүйэнээтин лиидэрэ. Элбэх оҕо дьоҕус космическай аргыстары үтүгүннэрэн оҥорууга үөрэнэн баран, бэйэлэрин билиилэрин сал­ҕаан, кэҥэтэн дьарыктаналлар. Маннык чинчийиилэр үтүө түмүктээхтэр: «CubeSat» аан дойдутааҕы куонкурс, «Умник» Бүтүн Арассыыйатааҕы бырайыак, «Наука 0+» IX Арассыыйатааҕы наука бэстибээлин, Ираҥҥа буол­бут 7-с аан дойдутааҕы эдэр ­учуонайдар кэмпириэнсийэ-­куонкурустарын кыайыылаахтара уонна дипломаннара буолбуттара.

2017-2018 сс. «Экотропа «Заповедная Кэнкэмэ» быра­йыагы олоххо киллэрээри, Саха Өрөспүүбүлүкэтин «Үүнэр көлүөнэ пуондатын» гранын ылбыта. Итини таһынан 2019 с. «Школа – эколидер Республики Саха (Якутия)» куонкуруска кыа­йыыны ситиспитэ.

Выпускниктарбыт улахан ­аҥаардара Москва уонна Санкт-Петербург үрдүк үөрэҕин тэрилтэлэригэр киирэллэр. Үгүстүк инженернэй-экэнэмиичэскэй ха­­йысхаҕа киирэллэр.

Үлэбит уопута талан ылбыт хайысхабыт сөптөөҕүн дакаас­таата: выпускниктар үөрэххэ киириилэригэр «Арассыыйа 100 бастыҥ оскуолата», дойду бастыҥ үөрэҕин тэрилтэлэригэр кии­риилэригэр «УИФУо 20 бастыҥ оскуолата», СӨ Баһылыгын «Уопсай үөрэхтээһин бастыҥ оскуолата» гранын кыайыылааҕа, «Үүнүү туочуката» саҥаны киллэрии бырайыактарын куонкуруһун кыайыылааҕа.