Алексей Еремеев: «Сокуон дьон туһугар үлэлиэхтээх»

Саха Өрөспүүбүлүкэтин VII ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутааттара сыл аҥаардааҕы үлэлэрэ түмүктэнэн, аны күһүҥҥэ диэри сынньалаҥҥа бардылар. Ил Түмэн мунньаҕар ылыллыбыт быһаарыылар, ситиһиллибит түмүктэр тустарынан бэрэссэдээтэл Алексей Еремееви кытары кэпсэттибит.

Быраап нуормалара

— Алексей Ильич, сааскы сиэссийэ түмүгүнэн барыта хас быраабы нуормалыыр аакталар, сокуоннар ылылыннылар?

— Быйылгы сиэссийэбитигэр биһиги, уопсайа 166 нуормалыыр-быраап аакталарын ылынныбыт, онтон 65-һэ сокуон. Маны дьон саҥа сокуоннар диэн өйдүүллэрэ сыыһа. Үлэлии олорор сокуоннарбытыгар суолталаах уларытыылары киллэртиибит. Бастатан туран, федеральнай сокуоннарга уларыйыылар киирэллэр. Оччотугар биһиги бэйэбит боломуочуйаларбытыгар, сүрүннээн процессуальнай өттүгэр, уларытыылары киллэрэн биэрэбит. Үгүс киһи тоҕо Арассыыйа сокуонугар уларыйыы киирдэҕинэ, биһиэхэ эмиэ киирэр диэн өйдөөбөт. Өрөспүүбүлүкэ сокуона дьон туттарыгар уонна өйдүүрүгэр сөп түбэстин диэн боломуочуйатын өттүгэр, биллэн турар, эмиэ көннөрүллэр. Ол эрээри, оннук көннөрүү сэдэхтик оҥоһуллар.

Биһиги сокуону хайа эрэ чааһын буолбакка, кэлимник оҥоробут. Онон, сокуоммутун аахтахха, федеральнай аактарга сигэнэр нуормаларга эрэ болҕомто уурар табыгаһа суох. Чуолаан, быыбар сокуонугар уонна да атын нуормалыыр аактарга Арассыыйа сокуоннарыгар олоҕурбут сүрүн бириинсиптэр уонна быраабылалар киирэллэр. Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар бу нуормалары олоххо киллэрии бэрээдэгин быһаарар сыалтан бэриллибит боломуочуйалары хайысхаларынан наардыыбыт.

Арассыыйа сокуонун уопсай бириинсиптэригэр уларыйыы киирэр буоллаҕына, биһиги бэйэбит сокуоммутугар онно сөп түбэһиннэрэн эмиэ уларытыылары киллэрэбит. Дьон-сэргэ өрөспүүбүлүкэ сокуонун ис хоһоонун толору өйдүүрүн уонна сокуону туттуу табыгастаах, көдьүүстээх буоларын туһугар маннык сөп түбэһиннэрии оҥоһуллар.

Эппитим курдук, 65 сокуоҥҥа, ол иһигэр 5 тирэх сокуоммутугар  уларыйыы киирдэ, 101 уурааҕы ылынныбыт.

Ону таһынан, үс пленарнай мунньаҕы ыыттыбыт. Пленарнай мунньах – Ил Түмэн сүрүн үлэлиир формата. Бастаан сокуоҥҥа уларыйыы киирэригэр «төгүрүк остуол» ыытыллар. Онно дьон-сэргэ, уопсастыбаннас, билигин үлэлиир уонна урукку дьокутааттар, муниципалитеттар бэрэстэбиитэллэрэ кэлэннэр санааларын этэллэр. Ол түмүгүнэн сис кэмитиэттэр үлэлээн, бу этиилэринэн уларытыылары киллэрэбит дуу, суох дуу диэн чопчу быһааран, пленарнай мунньахха киллэрэллэр. Бэлэмэ суох барыл пленарнай мунньахха тахсыбат – бу биһиги бириинсиппит. Ити курдук, үлэбитин регламеҥҥа сөп түбэһиннэрэн ыытабыт.

Итини таһынан биир публичнай уонна икки парламентскай истии буолан ааста. Парламентскай истии – уопсастыбаны кытта ситимнэһэр биир сүрүн ньымабыт. Билиҥҥи кэмҥэ дьону, өрөспүүбүлүкэни долгутар боппуруоска истиилэри ыытан бараммыт, рекомендация ылынабыт уонна пленарнай мунньахха уураах быһыытынан киллэрэбит.

14 бырабыыталыстыбаннай уонна биир муниципальнай чаас ыытылынна. Бырабыыталыстыбаннай чааска Бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кэлэннэр дьокутааттары долгутар ыйытыыларга хоруйдууллар. 14 бырабыыталыстыбаннай чааспытыттан иккитэ пленарнай мунньах кэмигэр буолбута. Кэпсэтии сүрүннээн Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээннэрин, инбэлииттэрин, огдооболорун, тыыл бэтэрээннэрин уонна сэрии оҕолорун социальнай өйөбүл, олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын боппуруостарын тула барбыта, онно СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ бэйэтэ кэлэн, ОДьКХ реформатын, тарыып үрдээһинин тохтотуу уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн барар субсидия үрдээһинин намтатыы боппуруостарын туһунан кэпсээбитэ.

Федеральнай таһымҥа үлэ

— Федеральнай таһымҥа Ил Түмэн туох ханнык этиилээх киирдэ, онно ыытыллыбыт үлэ туох ситиһиилэннэ?

— Билигин судаарыстыба уонна олохтоох бэйэни салайыныы баайы-дуолу үллэстиитэ бара турар. Маны хааччахтыыр федеральнай сокуоҥҥа биһиги инициатива киллэрбиппит. Урукку кэмҥэ бары улуустар Дьокуускай куоракка кэлэннэр илии баттаһаллар этэ. Билэргит курдук, сыыппаралааһын күүскэ бара турар, улуустарга эмиэ ол үчүгэйдик үлэлээн эрэр. Билигин дуоһунастаах дьоҥҥо сыыппаранан илии баттааһын диэн баар, онно сиэттэрэммит, судаарыстыбаттан муниципальнай бас билиигэ эбэтэр төттөрү электроннай сыыппаранан илии баттыыры киллэрэри көҕүлээбиппит. Ону Федерация сэбиэтэ даҕаны, Судаарыстыбаннай Дуума даҕаны өйөөннөр, сокуон буолан таҕыста.

Иккиһинэн, сүрүн болҕомтону судаарыстыбаннай тыллары туһаныыга уурар сокуон барыла киирбитэ. Билэргит курдук, бэрэсидьиэн Владимир Путин быһаччы сорудаҕынан, Арассыыйа нуучча тылын өйөөһүҥҥэ уонна харыстааһыҥҥа улахан бэлиитикэни ыытар. Итини мин сөптөөҕүнэн ааҕабын, тоҕо диэтэххэ эрэкэлээмэ эйгэтигэр наһаа элбэх омук тыла киирэр.

Ол эрээри, сокуоннары уларытыыга көрдөххө, өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын хааччахтааһын баар курдук этэ. Чуолаан, тылы туттуу эбээһинэс быһыытынан буолбакка, быраап эрэ курдук быһаарыллара. Холобур, маҕаһыын аата нууччалыы суруллара булгуччулаах, оттон сахалыы суруллуута урбаанньыт бэйэтин көрүүтүгэр бэриллэр диэн.

Тэрилтэлэр ааттарын, үлэлиир кэмнэрин туһунан иһитиннэриини нууччалыы тылы сэргэ, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылынан сахалыы суруйалларын эмиэ эбээһинэстиир курдук Ил Түмэн сокуоҥҥа көннөрүү киллэрбитэ. Ону Судаарыстыбаннай Дуума ылынна, манна балачча үлэлэстибит. Өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин сокуоннарынан итини олохтоотохторуна, эбээһинэс быһыытынан толоруохтара.

Иккис көннөрүү угуйукка сыһыаннаах этэ. Өрөспүүбүлүкэ булгуччулаах ирдэбиллэри олохтуур бэйэтин нуормалыыр аактарын ылынар буолан, кириллицанан суруллубут сахалыы тыллаах угуйук тиэкистэрин таһаарары ирдиир кыахтанныбыт.

Ону таһынан федеральнай сокуоҥҥа «судебнай присутствие» диэн баар. Онно киллэрбит көҕүлээһиммит бастакы ааҕыыны ааспыта. Мииринэй улууһун Айхал бөһүөлэгэр бүгүҥҥү туругунан, федеральнай суут присутствиета баар. Онтубут, олох көрдөрөрүнэн, билиҥҥи кэмҥэ улахан наадата суох курдук, тоҕо диэтэххэ, административнай, гражданскай уонна холуобунай дьыалаларынан олохтоохтор Мииринэй куоракка баран сууттаһаллар. Итинник быһыы-майгы үөскээбитин кэннэ, биһиги федеральнай сууту Мииринэй куоракка көһөрөр туһунан боппуруоһу көтөхпүппүт. Ол да буоллар, мировой судьуйа миэстэтигэр хаалан административнай, гражданскай, холуобунай уо.д.а. дьыалалары көрөр буолуоҕа.

Итини таһынан биһиги сокуоннарга эрэ буолбакка, уураахтарга бэйэбит көҕүлээһиннэрбитин киллэрэбит. Уураахтарга үс ньыманан киллэрэбит: пленарнай мунньахха уураах ылынаммыт, 11 субъект киирэр Уһук Илин уонна Забайкалье парламеннарын ассоциациятын мунньаҕын нөҥүө, РФ Сокуону оҥорооччуларын сэбиэттэригэр көҕүлээһиммитин онно киллэрэн.

Инициатива элбэх киирэр, онтон бииргэ тохтоон ааһыам. Биһиэхэ балыктааһын боппуруоһа дьону олус долгутар. Арассыыйа Бырабыыталыстыбата олохтообут быраабылатынан хатыыһы, муксууну көҥүлэ суох балыктааһыҥҥа олус улахан ыстараап киирэн турар. Дьон-сэргэ биһиэхэ бу туһунан суруктарын, этиилэрин элбэҕи тиэрдэллэр. Биһиги ыстараап кэриҥин лаппа кыччатар туһунан туруорсабыт. Мин маны сөп дии саныыбын, тоҕо диэтэххэ, хатыыс уонна муксуун төбөтүн иһин ыстараап аһара үрдүк.

Этэн аһарбытым курдук, Уһук Илин уонна Забайкалье парламеннарын ассоциациятын мунньаҕын нөҥүө көҕүлээһиннэрбитин эмиэ киллэрэбит. Соторутааҕыта Биробиджан куоракка буолан ааспыт мунньахха «мунньунуу биэнсийэ»  боппуруоһугар этиибитин киллэрдибит. 2004 сыллаахха пенсионнай реформа буолбута, онно дьон мунньуммут харчытын биэнсийэҕэ таҕыстаҕына ылар бырааптаах диэн баар. Ол эрээри 2024 сыллаахха Арассыыйаҕа биэнсийэлээх тиийинэн олоруутун орто кээмэйиттэн мунньуллубут харчы үрдүк, биэнсийэтэ эппиэттэспэт буоллаҕына, устар бырааба суох диэн уураах ылыммыта. Саха сиригэр тиийинэн олоруу орто кээмэйэ лаппа үрдүк буолан, биһиги дьоммут ол харчыны билигин бүтүннүү устар бырааптара суох. Кинилэр биэнсийэҕэ ый аайы эбии төлөбүр ылыахтарын эрэ сөп. Мунньунуу биэнсийэни сокуонунан олохтоммут саастарыгар түҥэтэллэр, ол сууманы ылаллар. Үксүгэр бу төлөбүр 2000 солкуобайтан үрдээбэт.

Биэнсийэлээх бу харчыны хайдах ыларын дьаһаммыт буоллаҕына, кини суох буолар түгэнигэр, бу мунньуммут харчытын оҕолоро ылар бырааптара суох. Бу дьоммут бырааптарын кэһии уонна интэриэстэрин саба баттааһын буолар.

Мунньунуу биэнсийэ кээмэйин Арассыыйа үрдүнэн буолбакка, РФ субъегар олохтоммут биэнсийэлээх тиийинэн олорор кээмэйигэр олоҕуран ааҕыллыахтаах диэн көҕүлээһини киллэрбиппит. Биһиги көҕүлээһиммитин 11 субъект өйөөбүтэ, онон билигин Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын көрүүтүгэр сылдьар.

Мин бүддьүөт комиссиятын чилиэнэ буоларбынан, муус устарга Санкт-Петербург куоракка ыытыллыбыт Сокуону оҥорооччулар сэбиэттэригэр Нолуок кодексыгар уларытыылары киллэрии туһунан этии киллэрбитим. Итиннэ биһиги атын субъектартан, ол иһигэр Смоленскай, Калининград уобаластарыттан, Екатеринбургтан өйөбүл ылыахпытын баҕарабыт. Үрүҥ көмүһүнэн дьарыктанар ювилердарбыт 60 мөлүйүөн солк. суумаҕа диэри харчыны эргитэр буоллахтарына, билигин судургутутуллубут систиэмэнэн нолуоктарын төлүүр кыахтаахтар. Бу үрүҥ көмүһүнэн дьарыктанар ювелирдарбыт кыратык даҕаны кыһыл көмүһү эбэтэр күндү тааһы туттар буоллахтарына, судургутутуллубут ньыматтан тахсан хаалаллар.

Итинтэн сылтаан үгүс көмүсчүт урбаанньыттарбыт дьоҕус биисинэстэн бараллар, бөдөҥ тэрилтэлэр эрэ хаалаллар. Кыһыл көмүһүнэн дуу, күндү тааһынан дуу дьарыктаналларыттан тутулуга суох 60 мөлүйүөн солкуобайга диэри харчыны эргитэр урбаанньыттар бары судургу систиэмэни туттар бырааптаналларын туруорсабыт.

Бу салааҕа үлэлиир дьон балаһыанньа уларыйарын туруорсубуттара ыраатта. Биһиги Сокуону оҥорооччулар сэбиэттэрин нөҥүө бу боппуруоһу туруоран бүддьүөт хамыыһыйатын өйөбүлүн ылбыппыт.

Аны биһиги бырабыыталыстыба түмүк этиитин ылан, инициативаны сокуон быһыытынан таҥан, Сокуону оҥорооччулар сэбиэттэригэр ыытарбыт хаалла.

Патриотическай иитии

— Патриотическай иитии эйгэтигэр биир кэлим судаарыстыбаннай бэлиитикэни олоххо киллэрии хаамыыта билиҥҥитэ хайдаҕый? Ил Түмэн, Крым Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ кыттыылаах «РФ гражданнарын дойдуга бэриниилээх буоларга иитии сүрүн тосхоллорун туһунан» федеральнай сокуон барыла оҥоһуллубута дии?

— Патриотическай иитиигэ биһиэхэ олус үчүгэй үгэстэрдээхпит. Биһиги өссө 2004 сыллаахха патриотическай иитиигэ судаарыстыбаннай бырагыраама ылынан турабыт. Бу бырагыраама Ыччат министиэристибэтин уонна атын биэдэмистибэлэр нөҥүө үбүлэнэр этэ. Ол саҕана атын субъектарга маннык бырагыраама суоҕа.

Ол кэннэ 2022 сыллаахха «СӨ патриотическай иитии туһунан» сокуону ылыммыппыт. Федеральнай, өрөспүүбүлүкэ уонна муниципальнай былаас уорганнара хардарыта дьайсалларын туһугар биир тирэх федеральнай сокуон наада этэ. Ол иһин «Об основах патриотического воспитания граждан РФ» сокуон барылын оҥорон, Судаарыстыбаннай Дуума ыччат бэлиитикэтигэр кэмитиэтигэр киллэрбиппит. Онно түөрт барыл киирбититтэн биһиэнин ордук кэскиллээх диэн быһаарбыттара. Бу түөрт киирбит көҕүлээһини холбоон, биир сокуон барыла оҥоһуллан, билигин дьүүллэһиллэ сылдьар.

Мин Арассыыйа дьиҥнээх патриоттара Саха сиригэр олороллор диэн элбэхтэ бэлиэтиибин. Уһук Илин Арассыыйа сирэ буоларыгар Саха норуота улахан оруоллаах. Былыр-былыргыттан сахалар нуучча эспэдииссийэлэрин Сахалиҥҥа тиийэ арыаллыыллара, хаһаактары сылгынан хааччыйаллара. Бу сири-уоту барытын биһиги бииргэ баһылаабыппыт.

Иккиһинэн, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, анал байыаннай дьайыыга саха уолаттара Арассыыйа биир саамай бэриниилээх патриоттарын быһыытынан сыаналаналлар. Ол иһин биһиги патриотическай иитиигэ инники күөҥҥэ сылдьыахтаахпыт диэн бэлиитикэни ыытабыт. Онно биһиги Крымы кыттыһыннарабыт. Кинилэр сокуон барылыгар хос ааптар быһыытынан киирэргэ үөрүүнэн сөбүлэспиттэрэ. Крым Арассыыйа устуоруйатыгар улахан суолталаах: кини туһуттан элбэх сэрии ыытыллыбыта. Севастополь куорат бэйэтэ символ кэриэтэ – нуучча норуотун хорсун быһыытын түмэл куората.

Саха сирэ, Крым уонна Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэ буолан күүспүтүн холбуурбут, мин санаабар, ураты суолталаах. Үс эрэгийиэн көҕүлээбит сокуона ылылыннаҕына, бу улахан кыайыынан буолуоҕа. Бүгүҥҥү күҥҥэ докумуону оҥоруу салҕанар. Сокуон барыла ситтэҕинэ, биһиги көҕүлээччилэр уонна кыттыгас ааптардар буолабыт.

Бииргэ үлэлэһии

— Соторутааҕыта Татарстан, Крым сокуону оҥорор уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ Саха сиригэр кэлэн барбыттарын билэбит. Бу доҕордуу сыһыан олохтонуута  өрөспүүбүлүкэҕэ туох суолталааҕый?

— Татарстан Өрөспүүбүлүкэтин кытары биһиги үлэлэспиппит ыраатта. 2012 сыллаахха анал сөбүлэһиини түһэрсибиппит. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр буоларбыт быһыытынан, тыл, култуура боппуруостарыгар, үгэстэрбитин харыстааһыҥҥа биһиги бэйэбит туспа интэриэстэрдээхпит. Бииргэ үлэлэһэ сатыыбыт. Ордук тыл бэлиитикэтин боппуруостарыгар. Онон Ил Түмэн Татарстан, Башкортостан уонна атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэри кытта чугас сыһыаны тутар.

Быйыл саас Казань куоракка бара сылдьыбытым, олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарын үөрэтэн кэлбитим. Кинилэр салайар систиэмэлэрэ ураты. Билэргит курдук, кинилэр икки таһымнаах систиэмэни хаалларыаххайыҥ диэччилэртэн бастакылар. Кинилэр боппуруоһу күүскэ туруораннар, федеральнай сокуонунан бигэргэннэ. Итинник биһиги бэйэ-бэйэбит уопуппутун атастаһабыт. Судаарыстыбаннай тутул уонна олохтоох бэйэни салайыныы сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Альберт Галимзянович Хабибуллин кэлэ сылдьыбыта. Ил Түмэн дьокутааттара, аппараатын үлэһиттэрэ кинилиин көрсүһэн кэпсэппиттэрэ, ыйытыыларын биэрбиттэрэ. Олохтоох салайыныы туһунан сокуону оҥоро сылдьар Ил Түмэн аппараатын үлэһиттэрэ кинилэр үлэлэрин туһунан элбэҕи биллилэр диэххэ сөп – бу туспа улахан тиэмэ.

Оттон Крымы кытары биһиги 2024 сыллаахха сокуону оҥоруу боппуруостарыгар бэйэ-бэйэни өйүүр туһунан сөбүлэһии түһэрсибиппит. Саҥа субъектарга уруккуттан сокуону оҥорор баай уопуттаах субъектар көмөлөһүөхтээхтэр диэн баар. Кинилэр Арассыыйа састаабыгар соторутааҕыта киирэннэр, сокуоннарын саҥа оҥоро сылдьаллар. Онон көмөҕө олус наадыйаллар. Биһиги 1990-с уонна 2000-с сыллартан отут сыл устатыгар бэйэбит сокуоннарбытын ситиһиилээхтик киллэрэн үлэлэтэ, сайыннара сылдьабыт. Крымнааҕы кэллиэгэлэрбит биһиги уопуппутун сыаналыыллар уонна бииргэ үлэлэһэргэ дьулуһаллар.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбит эмиэ бэйэтэ туспа интэриэстээх. Крымҥа, балаһыанньабыт тубустаҕына, дьон-сэргэ, оҕолорбут баран сынньаналларыгар, эмтэнэллэригэр санаторий-куруорт баар буоларыгар баҕарабыт. Ол иһин ити хайысханан эмиэ үлэлиибит. Былырыын, дэлэгээссийэнэн бара сылдьан, сөбүлэһиигэ илии баттаспыппыт. Крымнар биһиги ыҥырыыбытынан эмиэ улахан дэлэгээссийэнэн кэлэ сылдьыбыттара.

Олохтоох бэйэни салайыныы

— Сотору кэминэн олохтоох бэйэни салайыныыга уларыйыылар киирээри тураллар, бу туһунан сиһилии кэпсиэҥ дуо?

— 33-с №-дээх Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан сокуон бастакы барыла, хас даҕаны сыл буолан баран, 2022 сыллаахха киирбитэ. Онтон быйыл федеральнай сокуон быһыытынан дойду Бэрэсидьиэнэ илии баттаан, бэс ыйын 19 күнүттэн сүрүн нуормалара үлэҕэ киирдилэр. Сорох ыстатыйалара 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн толору үлэҕэ киириэхтэрэ.

Онно олохтоох бэйэни салайыныы хас таһымнаах буолуохтааҕын, боломуочуйаларын тыырыыны, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын талыы бэрээдэгин бүтүннүүтүн өрөспүүбүлүкэ бэйэтин сокуонунан быһаарар быраап бэриллэн турар. Бу Арассыыйа Конституциятыгар уопсай дьаһайыы чэрчитинэн бигэргэнэн турар. Биир халыыпка киллэрбэккэ, субъектар бэйэлэрэ быһааралларыгар кыах бэрилиннэ, тоҕо диэтэххэ федеративнай тутул субъектар бэйэлэрин бэйэлэрэ бас билэллэрин хааччыйар.

Билигин нуормалыыр аактары бэлэмнээһиҥҥэ улахан үлэ бара турар. Олохтоох салайыныы туһунан сокуон барыла ырытыллан оҥоһулла сылдьар. Балаҕан ыйын ортото бүтэн, дьон-сэргэ дьүүлүгэр тахсыаҕа. Ол курдук, бар дьону кытта сүбэлэһиэхпит, улуустарга сылдьан мунньахтары тэрийиэхпит уонна Дьокуускай куоракка уопсастыбаннай тэрилтэлэри, бэлитиичэскэй баартыйалары ыҥыран дьүүллэһиэхпит.

Ол кэннэ сэтинньи ыйга сокуон бастакы барылын ылынаары гынабыт. Ахсынньы 10 чыыһылатын диэки, муниципалитеттары барыларын мунньаммыт, Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын III сийиэһин ыҥыраары олоробут. Онно бастакы барылын ааспыт сокуоммутугар туох уларытыылары киллэриэххэ сөбүн дьоммутун мунньан дьүүллэһээри гынабыт. Сийиэс өйөөтөҕүнэ, киирбит этиилэри учуоттаан ахсынньы 20 чыыһылаларыгар иккис-үһүс ааҕыытын ылыныахтаахпыт диэн былаанныыбыт. Онтон 2027 сыл тохсунньу 1 күнүгэр диэри биһиги муниципалитеттарбыт бэйэлэрин устааптарыгар уларытыылары киллэрэллэригэр биир сыллаах болдьох биэрэбит. Оччоҕуна 2027 сыл тохсунньу 1 күнүттэн биһиэхэ Федеральнай сокуоммут уларыйан, өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыныллан, туох баар нормативнай баазабыт бэлэм буолар.

Тыа сирин сайдыыта

— Тыа сирин сайдыытыгар саҥа сокуон киирбитэ. Ол чэрчитинэн туох уларыйыы таҕыста, үлэ ыытылынна?

—   Былырыын күһүҥҥү пленарнай сиэссийэбитигэр тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйаларын кэҥэтэн биэрбиппит. Тыа хаһаайыстыбатын боломуочуйата – судаарыстыба, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ боломуочуйата буолар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө үбү-харчыны ыыппакка, улуустарга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн быһа тиийиэхтээх диэн сокуон ылыллан турар.

Урут улуустарынан харчыны тыырыы боппуруоһун Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ быһаарар эбит буоллаҕына – холобур, үүккэ, сүөһү көрүүтүгэр, хотон тутуутугар – билигин бу боломуочуйа муниципалитеттарга бэрилиннэ. 14 көрүҥүнэн кэлэр судаарыстыбаннай субсидияны  миэстэтигэр быһаарыахтаахтар диэн ити боломуочуйаны кэҥэтэн биэрбиппит. Билигин сорох улуустар бэйэлэрин дьоҕус инвестициялыыр бырайыактарын: хотон, сайылык тутуутугар, оҕуруот аһын харайар тутууга – ханнык нэһилиэккэ үбү ыытары бэйэлэрэ куонкурс быһыытынан быһаарар буоллулар.

Бу сокуон муниципальнай тэриллиилэр эппиэтинэстэрин үрдэтэр, үлэлэрин тэтимирдэр сыаллаах ылыныллыбыта. Үлэни кытта билсэ, олохтоохтору кытта кэпсэтэ атын дьокутааттары кытары хас да улууска сырыттыбыт. Кинилэр харчыны тыырыыны үөһэттэн ыйымаҥ, биһиги бэйэбит миэстэтигэр быһаарыахпыт, бэрээдэктиэхпит дииллэр. Ити оруннаах этии. Ол гынан баран, итиннэ бэрээдэк олохтоммотоҕуна, систиэмэ ыһыллыыта барыан сөп. Ол иһин улуустар сорох түгэҥҥэ үбү бэйэлэрэ хамсаталларыгар кыах биэрэр арыый киэҥ уонна имигэс механизмы олохтуохха наада.

Сыл аҥаардаах көрдөрүү түмүгэр үрүҥ аһы астааһын өрөспүүбүлүкэҕэ үрдээбит. Ол курдук, дьон сүөһүтүн хонууга ыытан кэбиспэккэ, үүтүн ыан дохуот киллэринэллэр. Биһиги бу боппуруоһу үөрэтэ сылдьабыт. Сыл түмүгүнэн, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр уонна тыа сирин сайыннарар систиэмэни тупсарар этиилэри Бырабыыталыстыбаны кытта үлэлээн киллэриэхпит.

Бүддьүөтү оҥоруу

— Күһүҥҥү сиэссийэ бүддьүөтү көрүүттэн саҕаланара саарбахтаммат. Сүрүн болҕомто туохха ууруллуоҕа?

— Бүддьүөт диэн олус ыарахан боппуруос. Дьиэ кэргэн бүддьүөтүттэн саҕалаан судаарыстыба бүддьүөтүгэр тиийэ. Дьиэ кэргэн баҕата элбэх, ол гынан баран хас биирдиибит бэйэтин кыаҕынан олорор. Ол курдук өрөспүүбүлүкэ эмиэ бэйэтин кыаҕынан дьаһаныахтаах. Бастатан туран, биһиги хамнаһы уонна социальнай төлөбүрдэрбитин 100% толоруохтаахпыт. Бу судаарыстыба бастакы эбээһинэһэ буолар. Биһиэхэ бэриллэр үөрэх, култуура, успуорт, ыччат  бэлиитикэтин эйгэтигэр боломуочуйаларбытын толоруохтаахпыт.

Сокуонунан ылыллыбыт араас ороскуоттар бааллар. Холобур, тулаайах оҕолорбутугар, доруобуйаларыгар хааччахтаах дьоммутугар көмө, эминэн хааччыйыы, санавиация боппуруостара, о.д.а. – биһиги ону 100% толоруохтаахпыт. Итини таһынан тыйыс усулуобуйалаах сиргэ олорор буоламмыт, дьиэлэри уонна инфраструктура эбийиэктэрин сылааһынан хааччыйыы – өрөспүүбүлүкэ биир сүрүн эбээһинэһэ. Дьон тоҥуо суохтаах, дохуот уонна иэс-күүс өттүнэн эбийиэктэр бары хааччаҕа суох үлэлиэхтээхтэр. Итинэн сибээстээн өрөспүүбүлүкэ олорор дьиэ-уот коммунальнай хаһаайыстыбатыгар улахан болҕомто ууруллар.

Сотору бүддьүөтү көрүү саҕаланыа, онно 2025 сыл балачча ыарахан диэн аһаҕастык этиэххэ наада. Киин баан сүрүн ыстаапката олус үрдээн турар буолан, сүрүн тэрилтэлэрбит кирэдьиит ылаллара ыарахан. Кинилэр сатаан ылбаттар, биитэр наһаа улахан бырыһыаҥҥа ылаллар. Ол түмүгэр дохуоттара уонна барыстара кыччыыр. Биһиги маны барытын учуоттаан туран 2026 сылга киириэхтээхпит.

— Күһүҥҥү сиэссийэҕэ туохха ордук болҕомто ууруллуоҕай?

— Эппитим курдук, Конституция уонна олохтоох салайыныы систиэмэтин сайыннарыы боппуруостарыгар сүрүн болҕомто ууруллуоҕа. Олохтоох салайыныы туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылынан баран 30-тан тахса өрөспүүбүлүкэ сокуонугар уларытыылары киллэриэхтээхпит. Өрөспүүбүлүкэ 2025 сыллааҕы бүддьүөтүн көннөрүү, 2026 сылга уонна 2027-2028 сыллардааҕы былааннанар кэмҥэ бүддьүөт туһунан сокуону ылыныы, нолуок, сир сокуоннарыгар уларытыы күүтүллэр. Чэпчэтиигэ хапсар нэһилиэнньэни эминэн хааччыйыы, анал байыаннай дьайыы кыттааччыларыгар уонна кинилэр дьиэ кэргэннэригэр социальнай өҥө, өйөбүл боппуруостара көрүллүөхтэрэ, патриотическай иитиигэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр коммунальнай эйгэ тэрилтэлэригэр субсидия бүддьүөттээҕи ороскуотун намтатыыга үлэ салҕанан барыаҕа. Биһиги элбэх боппуруоһу, ол иһигэр федеральнай сокуоннар барылларын көрөбүт. Холобур, «Судаарыстыбаннай биитэр муниципальнай бас билиигэ сылдьар уонна Арассыыйа Федерациятын Арктикатааҕы өттүгэр уонна Хоту дойду, Сибиир уонна Уһук Илин атын сиригэр-уотугар баар сир учаастактарын гражданнарга биэрии уратыларын туһунан, итиэннэ Арассыыйа Федерациятын биирдиилээн сокуонун аакталарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» Федеральнай сокуон олоххо хайдах киирэн иһэрин көрүөхпүт. Арассыыйаҕа успуорт төрүт көрүҥнэрин сайыннарыы, ипотекалаах кирэдьииттээһин чааһыгар элбэх оҕолоох ыалларга оҥоһуллар өйөбүл уо.д.а. боппуруостарга үлэлэһиэхпит.

Ил Түмэн дьокутааттара Саха сирин олохтоохторун интэриэстэрин көмүскүүргэ инникитин да күүскэ үлэлиэхтэрэ, өрөспүүбүлүкэ сайдарын, нэһилиэнньэ олоҕо тупсарын туһугар туруулаһыахтара.

— Алексей Ильич, кэпсээниҥ иһин махтанабын!