Алексей Еремеев: «Төрөөбүт тыл эйгэтин сайыннарыыга үлэ күүhүрүөхтээх»

Оҕону кыра сааһыттан төрөөбүт тылынан иитиигэ-үөрэтиигэ уонна төрөөбүт төрүт тылы харыстыыр инниттэн саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын үһүс өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһэ Дьокуускай куоракка сэтинньи 25-26 күннэригэр ыытыллар.

Сийиэскэ үөрэх тэрилтэлэриттэн, ол иһигэр саха тылын, литературатын учууталлара, уһуйаан иитээччилэрэ, уопсастыбаннай түмсүү салайааччылара уонна төрөппүттэр кыттыахтара.

III-с өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэс сүрүн мунньаҕа сэтинньи 25 күнүгэр П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическэй тыйаатырыгар саҕаланна. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев сийиэс саҕаламмытынан делегаттары уонна кыттааччылары эҕэрдэлээтэ уонна ситиhиилээх үлэни баҕарда.

Бастаан утаа кини аан дойду үрдүнэн төрөөбүт тылы көмүскээһин боппуруоhа сытыытык турарын эттэ. Онуоха Арассыыйа Федерацията улахан үлэни ыытарын бэлиэтээтэ. Национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ олорор буоламмыт судаарыстыбаннай тыллаах, тылы үөрэтиигэ, сайыннарыыга болҕомтолоох сыһыаннаах дьоллоох норуот буоларбытын, онон киэн туттуохтаахпытын өссө төгүл санатта.

Маны таһынан, анал байыаннай дьайыы буолбут биир төрүөтүнэн нуучча тыла судаарыстыбаннай тыл статуһун сүтэрбититтэн итинник араллаан тахсыбын Ил Түмэн спикерэ эттэ.

Салгыы быйыл Арассыыйа Федерациятын таhымыгар тылга сыhыаннаах балачча элбэх быhаарыы ылыныллыбытын туһунан Алексей Еремеев бэлиэтээтэ уонна ол туһунан сиһилии кэпсээтэ.

Ол курдук, бэс ыйын 24 күнүгэр нуучча тылын көмүскүүр ис хоһоонноох 168 №-дээх федеральнай сокуон баттаммыта. Онно олоҕуран, кулун тутар 1 күнүттэн туох баар ыйынньык нууччалыы тылынан буолуохтаах, ону таһынан Арассыыйа норуоттарын тылынан хатыламмыт буолуон сөбө этиллэр.

«Бу сокуон барылыгар бастаан сүрүн кириллицаҕа киирбэт буукубалар (холобур, саха тылыгар баар «h», «ө», «ҕ», «ү», «ҥ» буукубалар) туттуллуулара чуолкайа суох этэ. Арассыыйа субъектарын туруорсууларынан ити быһыы уларыйан, федеральнай сокуон атын ис хоһооннонон ылыныллара ситиһиллибитэ. От ыйын 11 күнүгэр Владимир Путин «Арассыыйа Федерациятын тылын судаарыстыбаннай бэлиитикэтин Төрүттэрин бигэргэтии туһунан» диэн Ыйааҕа тахсыбыта. Cомоҕолоһуу күнүгэр Владимир Путин бэйэтин Ыйааҕынан Арассыыйа норуоттарын тылларын күнүн уонна Арассыыйа аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын күнүн олохтоото. Бу бэлиэ күннэр төрөөбүт тыл кыһалҕатыгар болҕомтону тардарга уонна тылга сыhыаннаах үөрэх саҕалааhыннарын өйүүргэ аналлаахтар. Саҥа сокуоннар барылларын оҥорууга уонна дьүүллэhиигэ Ил Түмэн дьокутааттара, чуолаан Александр Жирков, өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын суолтатын мөлтөппөт туhугар улахан үлэни ыыппыттара», – диэн Алексей Еремеев быһааран кэпсээтэ.

Түгэнинэн туһанан, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ «Арассыыйа Федерациятын норуоттарын тылларын туһунан» диэн саҥа сокуон барылын дьүүллэhиигэ кыттыбыт өрөспүүбүлүкэ дьокутааттарыгар, уопсастыбаннаска, учууталларга, араас эйгэ үлэhиттэригэр махтанна. Ил Түмэн бэйэтин өттүттэн өрөспүүбүлүкэ этиилэрин сокуону оҥорор бөлөххө тиэрдибитин туһунан эттэ.

«Мин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр икки судаарыстыбаннай тыл тэҥҥэ туттулларын ситиhиэхтээхпит диэн бириинсиби тутуhабын. 2023 сылтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ сокуоннар икки судаарыстыбаннай тылынан (нууччалыы, сахалыы) тахсалларын сокуонунан бигэргэппитэ. Саха тыла олох бары эйгэтигэр толору туттулларын ситиhиэхтээхпит. Бу хайысхаҕа, кистээбэккэ эттэххэ, уустуктар бааллар. Судаарыстыбаннай уонна бэйэни салайыныы сулууспа үлэhиттэрэ, тылбаасчыттар тыл өттүгэр таhымнарын үрдэтиигэ үлэ күүhүрүөхтээх. Уураахтар, ыйаахтар, араас докумуон икки тылынан тэҥҥэ тахсалларын ситиһэр сорук турар», – диэтэ Алексей Еремеев.

Итиэннэ Алексей Ильич бу ыйга биhиги өрөспүүбүлүкэбитигэр Татарстан дэлэгээссийэтэ, ол иhигэр Татарстан Судаарыстыбаннай Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Марат Ахметов, Татарстан парламенын Үөрэххэ, култуураҕа, билимҥэ уонна национальнай сыһыаннарга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Айрат Зарипов, Үөрэх уонна билим миниистирэ Ильсур Хадиуллин, Татарстан кинигэтин кыһатын дириэктэрэ Рустем Галиуллин тыл туругун билсэр сыаллаах сырыыларын туһунан эттэ. Үрдүк сололоох ыалдьыттар саха дьоно төрөөбүт тылга, култуураҕа сыhыаннарын кэрэхсээбиттэрин, сөхпүттэрин-махтайбыттарын биллэрбиттэрин сийиэс кыттыылаахтарыгар иһитиннэрдэ.

Ил Түмэн спикерэ баар кыһалҕалары эмиэ таарыйда. Ол курдук, глобализация тыына төрөөбүт тыллар эйгэлэригэр улахан сабыдыаллааҕын бэлиэтээтэ.

«Бэл, тылбыт сүрүн тирэҕэ буолар тыа сиригэр оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор биир үксүн нуучча тылынан саҥарар буоллулар диэн элбэхтик истэбит, билэбит. Маннык усулуобуйаҕа төрөөбүт тылынан эйгэни сайыннарыыга үлэ күүhүрүөхтээх», – диэтэ.

Кини судаарыстыба өттүттэн кыах баарынан бары усулуобуйаны тэрийэргэ дьулуһалларын туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

«Сарсын Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕар 2026 сыллааҕы бүддьүөт көрүллүөхтээх. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таhымнаах тылларын харыстааhын уонна сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн саха тылын эйгэтин кэҥэтии хайысхатынан үлэ барар. Билигин бүддьүөккэ балаhыанньа төhө да уустугун иhин, тыл бырагырааматын үбүлээhинэ урукку сылларга көрүллүбүт үп кээмэйиттэн итэҕэhэ суох буолуохтааҕын туруорсан ситистибит. Куйаар ситимигэр, көрдөрөр-иhитиннэрэр эйгэҕэ, уус-уран литература сайдыытыгар, саха тылынан ойуулуктары, киинэлэри оҥорууга тылбааска үлэ салҕаныахтаах», – диэн этиитин сийиэс кыттыылаахтара таһынан сөпсөһөллөрүн биллэрдилэр.

Маны сэргэ, 2022 с. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Билимин Академиятын иhинэн төрөөбүт тыллары үөрэтэр, чинчийэр Киин арыллыбытын аҕынна. Балысханнаах сайдыы тэтимигэр сөп түбэhэн саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтии методиката, икки тылынан үөрэтии, үөрэх кинигэлэрэ, бырагыраамалара билимҥэ олоҕуран саҥардыллан иhиэхтээҕин чопчулаан спикер эттэ.

Кини иһитиннэрбитинэн, Саха сирин уhуйааннарыттан 65%, үөрэх кыhаларыттан 81% төрөөбүт тылы үөрэтии бырагыраамаларын киллэрэн үлэлииллэр. Билиҥҥитэ Арассыыйа үрдүнэн үөрэх систиэмэтигэр 105 төрөөбүт тыл үөрэтиллэр, ол иhигэр 24 тыл үөрэҕирии тылын быhыытынан, 81 – биридимиэт быhыытынан.

Түмүккэ Алексей Еремеев сийиэс делегаттарыгар маннык туһаайан эттэ: «Кэнчээри ыччаппыт ийэ тылын толору баһылыыра төрөөбүт тыл, литература эрэ уруоктарыттан тутулуктаах буолбатах. Эрэгийиэн быhыытынан уратыбытын көрдөрөр агро оскуолалар, көс оскуолалар, аҕыйах ахсааннаах оҕолордоох оскуолалар салгыы сайдыах тустаахтар. Ону таhынан, ураты болҕомто куорат сиригэр баар уhуйааннарга, оскуолаларга төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ, төрөөбүт тылы биридимиэт быhыытынан үөрэтиигэ, сахалыы эйгэни кэҥэтиигэ ууруллуохтаах. Билигин төрүт тылбыт кэскилэ хас биирдиибититтэн быһаччы тутулуктаах. Эhиэхэ, ийэ тылбыт чөл туруктаах буоларын туhугар күн аайы санааҕытын, кыһамньыгытын, сыраҕытын, билиигитин ууран туран үлэлиир дьоҥҥо, ис сүрэхпиттэн махтанабын. Төрөөбүт тылбыт туhугар бары биир сомоҕо буолан үлэлиэххэ!»

Сийиэс арыллыытын үөрүүлээх чааһыгар Алексей Еремеевы сэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, саха тылын уонна литературатын, култууратын учууталларын бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин сүрүн көҕүлээччитэ Александр Жирков, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталастыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников тыл эттилэр, наҕараада туттардылар.

Сийиэс кыттыылаахтара икки күн устата түһүлгэлэринэн сылдьан бэйэлэрин үлэлэрин билиһиннэриэхтэрэ, ааптарскай учуобунньуктарын, көмө босуобуйаларын о.д.а быыстапкалыахтара. Ону тэҥэ, араас таһымнаах күрэхтэр кыттааччылара, кыайыылаахтара маастар-кылаастары ыытыахтара.

Ил Түмэн пресс-сулууспата.