Алгыстаах ийэ, сайаҕас эбээ

Кырдьаҕас учууталбыт үбүлүөйүгэр кэлэн олоробут. Тэрээһин түбүгэ үмүрүйдэ да, үбүлүөй саҕаламмат… Онтон дьэ “кэллэ, кэллэ” диэтилэр, дьон сэргэхсийдэ, үмүөрүһэн, анал миэстэни эргиччи  ытыспытын нэлэччи  иннибитигэр  уунан турабыт. Өйдөөн көрбүтүм: Лиза эбит… быычыкаан мэник  Лиза… Дьэ буолуох киһи буоллаҕа… «баардаах баара өтөр,  хааттаран сылдьыбат, бүргэһи мөһөөччүккэ уган сылдьыбаккын” диэн былыргылар да мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар…

Оо, мэник да кыыс этэ!

Биир сиргэ таба олорбот, саҥаран бөҕө чубугуруур, онтун быыһыгар кими эрэ дьээбэлээн баран куотан эрэр буолар. Биһиги интэринээккэ биир ыал оҕолорун курдук олорорбут, онон дьээбэ Лизаны тутан ылан да бараҥҥын, хайдах гыныаҥ баарай, оройун хаһыах буолан иһэн ыытан кэбиһэҕин. Киһиҥ туох да буолбатаҕын курдук дьиэрэҥкэйдии турар.

Кылааспытыгар түөрт кэлэҕэй оҕо баара, ол уустук дьону даҕаны учууталларбыт барахсаттар үөрэтэ, саҥарда сатыыр этилэр. Биһиги буоллаҕына, ол кэлэҕэйдиир доҕорбут уруокка саҥара сатаан муҥнанарын көрөн олорон, көмөлөһө сатаан уоспут кытта чорбоҥнуур, кэлин уһугар бэйэбит кэлэҕэй буола сыспыппыт. Лиза обургу ол дьону быһа гыныа дуо… бэрэмиэнэҕэ тахсан син биир дьээбэлээн үтүктэн сордотолуур буолара.

…Лиза кэлин Бүлүүтээҕи педагогическай училищены ситиһиилээхтик бүтэрэн учуутал буолан, бэйэтин курдук мэниктиир кыра дьону иитэр-үөрэтэр үлэһит буолбут этэ. Оскуолатыгар үөрэтии ньыматын баһылаабыт, билиниллэр учуутал буолан, Дьокуускайга тиийэн үлэтин үөрүйэхтэрин үллэстэр үтүө учуутал буола сылдьарын эмиэ истибиттээхпин. Биирдэ «Юность Севера” хаһыакка инники сирэйгэ М. И. Кершенгольц аатынан тохсус нүөмэрдээх оскуолаҕа “Вдохновенье” диэн фольклор ансаамбылын тэрийэн айымньылаахтык үлэлиирин, куоракка ыытыллар араас куонкурустарга мэлдьи бастыырын, эбэтэр бириис бөҕөҕө тиксэллэрин туһунан суруллубут этэ. Төрдүс кылаас оҕолоро хомуска, дьаҕаҕа, эмиэ да юкагир дуоскатыгар, нуучча мас луоскатынан оонньууллар эбит. Күп күөх харахтаах Кристина уонна Женя Матюшиннар, Настя Кармадонова, Яна Боброникова хомуска, дьаҕаҕа оонньоон сөхтөрөллөр эбит. Салайааччылара Зинаида Евсеевна Павлова оҕолор сиэдэрэй сахалыы таҥастарын эмиэ тигэн биэрэн киэргэтэр эбит. Норуот маастара буолбут учуутал тикпитэ дэлэлээх сиэдэрэй буолуо дуо… Тигэрэ, баайара, тиһэрэ арааһа дэлэй киһи. Дэйбиир да оҥорор, билэ да тиһэр буолан араас таһымнаах быыстапкаларга да кытыннаҕа, ситиһиилэннэҕэ. Ол курдук, биирдэ Бүлүү Халбаакытыгар тэриллибит быыстапкаҕа Бастакы бэрэсидьиэн Михаил Ефимович кини оҥоһуктарын түбэһэ көрөн сэргээн, сэһэргэһэ турар хаартыскатын кичэллээхтик уура сылдьар.

Айылҕалааҕын билиммэккэ сылдьыбыта…

Биир кэмҥэ ыал буолбут, элбэх уолламмыт диэн эмиэ истибитим, онтон… Оо, тыыннаах сылдьан оҕону сүтэрэр… оҕо кэннигэр хаалар хайдахтаах курдук ыараханын бэйэтэ эрэ түбэһэн билбит киһи өйдүүр…

— Маҥнайгы уолбун сөмөлүөтүнэн тэрийэн аҕалалларыгар халлаан ыар баттык буолан, ыас хара былытынан бүрүллүбүтэ. Сөмөлүөт хайдах да түһүө суох курдуга. Мин элэ-была тылбын этэммин, оҕобун көрдөр диэн көрдөһөөччү буолбутум, — диэн кэпсиир эбит. — Онно арай, халлааным туран эрэ сыыйа былыта ыһыллан, арылыс гына сырдаан барбыта. Онтон сөмөлүөт түспүтүн кэнниттэн эмиэ былытынан бүрүллэн ардаан баран, таһаарар күммүтүгэр эмиэ чэмэлийэн кэлбитэ…

Лиза барахсан иккис уола эмиэ хомолтолоохтук суох буолбутугар өй-мэй сылдьан, эмиэ туох түбэһэринэн көрдөспүтүгэр, халлаана эмиэ туран биэрбит этэ. ИЙЭ барахсан сүрэҕин кыланыытын Аар Айыылар эмиэ истэн эрдэхтэрэ… Кинилэр диэтэх бэйэлээхтэр да нохтолоох сүрэхтэрэ долгуйан эрдэҕэ…

Ол кэнниттэн дьоннор: “Эн туох эрэ айылҕалааххын билиммэккэ сылдьаҕын быһыылаах”, — диир буолбуттара. Онно биирдэ өйдөөн, “кырдьык даҕаны…” диэн сааһыланан, толкуйдаан, урут-хойут буолуталаабыт түгэннэри, илэ көрбүтүн-истибитин өйдөөн ырытан көрбүтэ. Дьиҥэр, төрдүлэригэр да айдарыылаахтар бааллара, аҕата эмиэ киһиттэн ураты дэнэр киһи этэ… Онон бэйэтэ алгысчыппын дэммэт эрээри, дьоннор көрдөстөхтөрүнэ, быһа гыммат эбит.

Өр кэмҥэ, Саха сиригэр киэҥник биллэр Арбугаевтар Зинаида Евсеевнаны үлэһит оҥостоннор, сахалыы сиэри-туому тутуһуннарар тэрээһиннэрин ыыттараллар. Онон Саха сиригэр араас дойдулартан кэлэр туристар, бэрт улахан дэлэгээссийэлэр даҕаны алгыс сиэдэрэйин, ураты күүһүн эттэринэн-хааннарынан ылынаннар, саха омук үйэлэр түгэхтэриттэн кэлбит ураты үгэстэригэр, дьикти сиэдэрэй култууратыгар, дойдубут буоругар үктэнээт, хара маҥнайгыттан сүгүрүйэр буолар эбиттэр.

Суруналыыс соргулаах суола ханна-ханна тириэрдибэтэҕэ баарай… Өйдөөн көрдөххө, ханнык да омук бэйэтин төрүт таҥаһын-сабын кэттэҕинэ, быһыытыгар-таһаатыгар олус барсар, дьылыгыр уҥуоҕун көннөрөр, намчытын-нарынын уратытык бэлиэтиир буолар эбит.

Иистэнньэҥ, норуот маастара

Ити курдук, мин оҕо эрдэхпиттэн билэр кыракый Лизам улаатан, бэйэтин сурукка киирэр аатын булунан Зинаида Евсеевна дэнэр дьоһун киһи буолан хаалбыт эбит. Мин кинилэр Дьокуускайга көһөн кэлбиттэрин, иистэнньэҥ, норуот маастара буолан араас быыстапкалары тэрийсэрин истэр этим. Биирдэ эбит көрүстэхпитинэ истиҥник мичээрдэһэн, тыл бырахсан баран хайа-хайабыт наадаларбытыгар сүүрэн хаалааччыбыт. Мин өрүү харахпар мэник, дьээбэ Лиза кыысчаан уобараһын эрэ көрөрүм…

Суруналыыс соргулаах суола ханна-ханна тириэрдибэтэҕэ баарай… Өйдөөн көрдөххө, ханнык да омук бэйэтин төрүт таҥаһын-сабын кэттэҕинэ, быһыытыгар-таһаатыгар олус барсар, дьылыгыр уҥуоҕун көннөрөр, намчытын-нарынын уратытык бэлиэтиир буолар эбит. Ол да иһин саха таҥаһа биһиэхэ олус тэнийэн эрэрэ сөхтөрөр. Бастаан утаа кэнсиэркэ эрэ кэтиллэр биһиги омук быһыытынан уратыбытын көрдөрөр таҥас курдуга, кылабачыгас, дьэрэкээн буолла да сөп курдуга. Билигин саха таҥаһа күннэтэ, түмсүүлэргэ, мунньахтарга, өрөгөйдөөх түгэннэргэ кэтиллэр дьоһун таҥас арааһа баар буолла. Анаан-минээн чинчийэн үлэлээбит норуот маастардарын кэккэтэ хаҥаата. Бэл, биир сааскы ылааҥы күн улуус-улуус аайыттан түмсэн, Ленин болуоссатын киэптии хааман омук быһыытынан ураты сиэдэрэй таҥастаахпытын көрдөрөр, саха буоларбытынан киэн туттунар биир бэлиэ күннээх буоллубут.

— Мин сахалыы таҥаһы былыр-былыргыттан олохтоммут хайысханы тутуһан тигэрбин сөбүлүүбүн, — диир Зинаида Евсеевна. — Сахалыы былаачыйа үксүгэр туруору саҕалаах буолар. Түөһүнэн халадааһына суох туу быһыылаах (трапеция), аллараата кэҥээн түһэр. Моойго кэтиллэр хабарҕа симэҕин кэтэргэ табыгастаах буоллун диэн туруору саҕалыыллара буолуо. Былаачыйа дьугдьуурун кулгаахха тиийэ оҥороллор эбит. Ол дьахтар уҥуоҕун арыый үрдэтэн көрдөрөр. Дьугдьуурун саннын ортотунан быһан тигэллэр, байбарытын тобуктан саҕалыыр ордук. Байбары кэтит буоллаҕына, ордук үчүгэйдик көстөр. Кэннигэр эмиэ туу быһыылаах килиин ытаһа киллэрэллэр, оччоҕо кэлин өттө иннинээҕэр уһун көстүүлэнэр, намылыйар, ырааҕынан тэлээрэн киэргэтэр. Бэлэнньигэ үөһэттэн синньээн түһүөхтээх, хары ортотуттан саҕаланан бэгэччэги арыый сабыахтаах.

Дьэ, ити курдук, хас биирдии таҥас тигиитин ымпыгын-чымпыгын уу сахалыы быһаарар кыахтаах бэйэтэ саха тылын энциклопедията курдук киһи. Ону таһынан, уруккуну, умнуллубуту өйдүүрүнэн, сааһылыырынан эмиэ уратылаах. Дойдутун былыргытын Торуой Күүлэт уонна Үгүлээт эҥээр олохсуйа сылдьыбыт ураты дьоннору, айылҕаттан айдарыылаахтары даҕаны төрдүлэрин-уустарын ааҕа билэттиир. Үһүйээн, номох туһунан этэ да барыллыбат… олус кэрэхсэбиллээх сэһэннээх, кинини кытта киһи чуҥкуйбат киһитэ. Ол да иһин Кэбээйиттэн төрүттээх саха биллиилээх кыраайы үөрэтээччитэ Марк Григорьевы кытта алтыһан үлэлии сылдьыбыттара.

Зинаида Евсеевна аныгы да кэми анаарарынан, бэйэтэ тус санаалааҕынан эмиэ уратылаах. Үөскээбит түөлбэтин устуоруйатын, үөрэммит учууталларын туһунан истиҥ-иһирэх кинигэлэргэ кыттыһан айымньылаах үлэнэн эмиэ дьарыктанар.

Дьэ, ити курдук, аныгы кэм алгысчыта, алгыстаах олохтоох элбэх оҕо КҮН КҮБЭЙ ИЙЭТЭ, сайаҕас эбээтэ Зинаида Евсеевна инникитин да айыа-тутуо турдаҕа, омукпут тыла-өһө, култуурата сайдарыгар дьоҕус кылаатын киллэрсэ сылдьыахтын!

Николай Крылов,

суруналыыс.

ХААРТЫСКА ЗИНАИДА ПАВЛОВА ТУС АРХЫЫБЫТТАН.