Аллайыахаҕа кыталык сымыытын хомуйдулар

Саха сиригэр кэлэн төрүүр-ууһуур көтөрдөртөн биирдэстэринэн кыталык буолар. Саха сирин олохтоохторо бу ытык, мааны көтөрү былыр-былыргыттан олус харыстыыллар, ытыктыыллар.

Бүгүн бу көтөр сымыытын хомуйуу туһунан кылгастык кэпсиэхпит.

Аллайыаха улууһугар кыталыктар кэлэн төрүүр-ууһуур сирдэринэн “Кыталык” национальнай паарка сирэ-уота буолар. Быйыл кыталык сымыытын хомуйуу тэрээһинигэр паарка эрдэттэн бэлэмнэммит. Ол курдук, эрдэттэн икки киһилээх кыра сөмөлүөт кэлэн, бу сиргэ-уокка үөһэттэн кыталыктар икки сымыыттаах уйалара ханна баарын көрөн, координаттары бэлиэтээбит.

Чааһынай сөмөлүөтүнэн бастаан Окатааҕы заповедник репродукция киинин үлэһитэ көтүспүт. Кинилэр иккилии сымыыттаах биир уйаны булбуттар. Иккис сырыыга “Кыталыкка” 30‑ча сыл хаампыт, үлэлээбит, бу сири дулҕатын, бадараанын эҥин биэс тарбах курдук билэр Саха сирин орнитолог-учуонайа Сергей Слепцов кыттыбыт. Онон 9 уйаны булбуттар. Кини кэнниттэн Настя Шилина көтүспүт.

Онон уопсайа 11 уйаны булбут этилэр. Дьэ, ол кэннэ манна бэс ыйын 21 күнүгэр бөртөлүөт сакаастаан көтүппүттэрэ. Орто Халыматтан сакааһынан кэлбит бөртөлүөт көтөрүгэр былыттаах, кыра тыаллаах күн-дьыл турбут. Бөртөлүөт орнитологтары национальнай пааркаттан кэлэн ылбыт. Кинилэр бэлиэтэммит ыйынньыгынан (координат) уйаттан икки сымыыттан биирин ылбыттар. Кинилэр 15 сымыыты эрэ ыларга көҥүллээх эбиттэр. Бөртөлүөтүнэн көтүүгэ 4 уйаны булбатахтар, 7 эрэ уйаны булбут этилэр.

Анастасия Шилина көтүүгэ бииргэ сылдьыбыт доҕотторугар кэпсээбитинэн, Окатааҕы заповедникка кыталыктары төрөтөр-ууһатар кииҥҥэ баар көтөрдөр сааһырбыттара бэлиэтэнэр. Ол иһин ити эдэримситээри хомуйаллар. Бу тэрээһиҥҥэ кыттааччылар таарыйа сымыыты, уйаларын кээмэйдииллэр. Уйаҕа баар түүтүн кытта ылаллар. Ол түмүгэр генетическай анаалыс оҥоһуллуохтаах. дииллэр.

25 саастаах кыталык

Бу үлэ куурусса сымыытын хомуйуу курдук буолбатах. Сүрдээх эппиэтинэстээх. Ол иһин улуустан кэтээн көрөр бэрэстэбиитэли анаабыттара мээнэҕэ буолбатах. Онон бэрэстэбиитэл уйаттан икки сымыыты ылбаттарын курдук кэтээн көрөр эбээһинэстээҕэ.

Хомуйуу кэмигэр хаар саҥа ирэн, туундара ууга турбут. Улахан күөллэр кытыыларын ото ууга турар буолан, бэл, улахан балыктар тахсан усталларын көрбүттэр. Дьиҥэ, урут-

уруккуттан даҕаны кыталыктар уулаах сиргэ уйа тутталлара биллэр.

Быйыл саас кыталыктар эрдэ кэлэн, уйаламмыт этилэр. Экологияҕа уопсастыбаннай иниспиэктэр Юрий Рожин хайыүйэ оҕолоро сымыыттан тахсыбытын көрбүтүн туһунан кэпсээбитэ. Онон да сылыктаатахха, быйыл ырыаҕа ылламмыт көтөрдөрбүт 10 күн эрдэлээн, төрүүр-ууһуур дойдуларын булбуттар.

Кырдьык, уйалары эрдэ көрөн баран, бөртөлүөт ыҥырар ордук эбит. Бу сырыы түмүгүнэн орнитолог Сергей Слепцов сатыы сылдьан уйа ханна баарын бэлиэтиир табыгастаах буолуо этэ диэн этии киллэрбит.

Окатааҕы заповедникка 40 саастаах кыталыктар бааллара биллэр. Дьиҥинэн, аан дойдуга 45 сыл олорбут кыталык кытта баар дииллэр. Бэл, Аллайыахаҕа 25 саастаах

кыталык баара бэлиэтэммитэ. Нөҥүө сылыгар ол кыталык Аллайыахаҕа кэлбэтэх этэ. Паарата атынныын көтөн кэлбитин үлэһиттэр көрбүттэрэ.

“Окаҕа айаннаан иһэн”

Москваттан Рязаҥҥа баран иһэр Окатааҕы заповедник үлэһиттэрэ илдьэ испит сымыыттарыттан кыталык оҕото тахсан соһуппут. Бу Саха сириттэн хомуйбут 7 сымыыттарын заповедникка тиэрдиэхтээхтэрэ. “Бэс ыйын 24 күнүгэр Москва уобалаһыгар Оканы туоратар муосталар бары сабыллыбыт этилэр. Онон алта чаас айанныырбыт оннугар эргийэн 12 чаас айанныырга күһэллибиппит. Суолга бастакы кыталык оҕото сымыыты тэһэн тахсыбыта”, — диэн заповедник бэрэстэбиитэлэ Кирилл Постельных биир идэлээхтэригэр суруйбут.

Билигин кыра кыталык туруга үчүгэй. Заповедникка тиийэн баран сымыыттан тахсыбыт көтөр 4 оҕото эмиэ этэҥҥэлэр диэн этэллэр.

“Үс кыталыгы көрбүтүм”

Алексей Едукин, “Чокуурдаах” фактория салайааччыта:

— Быйыл саас хаһан даҕаны көрбөтөх кэрэ көстүүгэ түбэспитим. Ол курдук, булт сезона саҕаламмытын кэннэ үрдүбүнэн чугас баҕайынан үс кыталык көтөн ааспыта. Биирдэрэ, арааһа, былырыыҥҥы оҕолоро ийэтиттэн-аҕатыттан арахсыбакка көтөн иһэр быһыылаах. Лаайдаҕа түһээри гынан баран, ааһа турбуттара. Ол лаайдаҕа кубалар бааллар этэ. Кубалартан тэскилээтилэр быһыыта.

“Быйыл таарыйбатылар”

Аксиния Шестакова, Мэҥэ Хаҥалас Хочо сэл. олохтооҕо:

— Иллэрээ сыл биһиги дэриэбинэбит таһыгар Сатаҕай Атахха 14 кыталык түһэн, сынньанан ааспыта. Ону хаартыскаҕа түһэрбитим. Былырыын туруйалар таарыйбыттара. Быйыл кыталыктарым да, туруйаларым да тохтоон ааспатылар. Олохтоохтор бары даҕаны ээр-сэмээр кэтэспиппит.

Судаарыстыба экологияҕа кэтэбилин Аллайыахатааҕы иниспиэксийэтэ хаартыскалары ыытта.