Аллыҥа нэһилиэгин 125 сылын бэлиэтээһин

Бу дьыл ахсынньы 15 күнүгэр Аллыҥа нэһилиэгин төрүттэммитэ 125 сылыгар аналлаах үөрүүлээх тэрээһин үрдүк таһымҥа буолан ааста.

Тэрээһиҥҥэ СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) дьокутааттара А.Ю. Николаев, А.В. Постников, Сунтаар улууһун аҕа баһылыга А.В.Григорьев, улуус дьокутааттарын мунньаҕын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ У.Д.Попова, улуустааҕы үөрэҕирии управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы В.В.Уаров, улуус киин бибилэтиэкэтин дириэктэрин солбуйааччы А.А.Львов, улуус архыыбын сэбиэдиссэйэ, кыраайы үөрэтээччи А.Е.Яковлев, бу нэһилиэктэн төрүттээх атын сиргэ олорор ыалдьыттар, олохтоохтор күндү ыалдьыт буолан, тэрээһини көҕүлээн, кыттыыны ылан бардылар.

Тэрээһин биллэриигэ бэлиэтэммитин курдук, тута 11 чаастан орто оскуола түмэлин туһунан оҕолор билсиһиннэриилэриттэн саҕаланна. Үөрэнээччилэр: хороччу улаатан эрэр уолаттар, кыргыттар чаас аҥарын устата киһи эрэ болҕойон, тартаран истэрин курдук ардыгар сахалыы, сороҕор нууччалыы лоп-бааччы, чобуо тылынан кутан-симэн кэпсээн кэбиспиттэрин манна кэлбит дьон астына-дуоһуйа иһиттилэр. Хайдах эрэ киһиэхэ оҕолортон өрө көтөҕүллүү, нэһилиэктэрин устуоруйатын иҥэн-тоҥон дириҥник билэллэриттэн сэмээр киэн туттуу сырдык долгуна кууһан ылла. Ол кэннэ оскуола түмэлин экспонаттарын орто оскуола кыраайы үөрэтэр түмэлин үлэтин тэрийээччи-педагог Таисия Семеновна Иванова ытык ыалдьыттары батыһыннара сылдьан көрдөрдө, кэпсээтэ.

Манна өйдөөн көрдөххө, түмэлгэ хараллан, көрдөрүүгэ ууруллан турар хас биирдии нэһилиэк олохтооҕун сүрэҕэр күндү буолбут экспонат маны таптаан, харыстаан бэрийэр дьон илиилэрин сылааһынан сыдьаайа, сырдыы турар курдук. Ити — нэһилиэк баай устуоруйатын кэрэһилиир ньиргийэн ааспыт кэм туохха даҕаны тэҥнэммэт баай уопуттаах, тыыннаах, өлбөөдүйбэт илдьиттэрэ.

Бу кэнниттэн бырааттыы Уаровтар ааттарынан бырааһынньыктыы киэргэтиллибит успуорт саалатыгар бырагырааммаҕа чопчуламмыт бииртэн биир тэрээһин буолан истэ.
Аллыҥа нэһилиэгэр сайдыы кэрдиис кэмнэрин көрдөрөр Надежда Иванова ааптардаах театрализованнай туруоруу үрдүк таһымҥа буолла. Надежда Иванованы тахсан иһэр айар куттаах талааннаах прозаик быһыытынан билэбит. Аны билигин ол талаан олоҕу көрүүтэ эбии дириҥээн драматургия, сценография, режиссура диэн хайысхаларынан байан-тайан иһиэх чинчилээх. Бу театрализованнай туруорууга оҕолуун, улахан дьоннуун бары кыттыбыттара киһини сэргэхситэр. Далбар хотуттар бэрт холкутук устан, унаарыйан киирэн сахалыы үҥкүүлээбиттэрэ эчи үчүгэйин. Үҥкүүлэри туруорбут эдэр, кэскиллээх исписэлиис Станислав Владимирович Николаев чаҕылхай талаана өтө көстөр.
Бүгүҥҥү үөрүүлээх түгэнинэн нэһилиэк 125 сааһын туоларынан дьон-сэргэ үлэтин түмүгүнэн үрдүк наҕараадалары туттарыы буолла. Бастакынан уһун сылларга үлэлээн баай уопуттаммыт, сиппит-хоппут нэһилиэк аҕа баһылыгын Николай Васильевич Спиридоновы СӨ Ил Түмэнин дьокутааттара эҕэрдэлээн, араас таһымнаах үөһээҥҥи тэрилтэлэр истиҥ, сылаас тыллардаах махтал, эҕэрдэ суруктарын, бочуотунай грамоталарын туттардылар. Оннук, ыал — аҕатынан диэни санаан кэлэҕин, ол тэҥэ нэһилиэк — аҕа баһылыгынан. Кини көмүскэлигэр, харыстабылыгар — нэһилиэк олоҕо бүттүүнэ. Үрдүк эппиэтинэс, үрдүк итэҕэл. Манна даҕааһыннаран биири эбэн этиэм этэ: баһылыкпыт Николай Васильевич олоҕун аргыһа, тапталлаах кэргэнэ Анна Артуровна бу тэрээһиҥҥэ эмиэ бииргэ сылдьан, үөрэ-көтө көмө-ньыма буола сылдьара кырдьык даҕаны нэһилиэк, дойду тирэҕэ, эр киһи айымньылаах үлэтэ — эйэлээх-иллээх ыал диэн буоларын итэҕэйэ көрөҕүн.

Сир-дойду дьонноох-сэргэлээх буолан кини аата ааттанар, тупсар, сайдар, үүнэр, чэчириир, сэргэхсийэр. Олох ууһа-киһи, оттон киһи бэйэтэ олох кэрэ, улуу айымньыта.

Нэһилиэк олохтоохторугар араас таһымнаах үрдүкү тэрилтэлэртэн саҕалаан олохтоох дьаһалта аатыттан эҕэрдэ, махтал суруктар, бочуотунай грамоталар туттарылыннылар, бочуоттаах ааттар иҥэрилиннилэр.

Тохтобул кэмигэр нэһилиэк бар дьоно тэрийсибит баай астаах-үөллээх остуол тула хаама сылдьан тотуохпутугар диэри улаханныын-оҕолуун минньигэс аһы амсайдыбыт.

Сунтаар улууһугар Тойбохой олохтооҕо муусука, ырыа бэтэрээн учуутала, үйэтигэр баянын санныттан түһэрбэккэ оонньуу, ыллыы сылдьар, өрүү эдэр көрүҥнээх Клара Степановнаны билбэт киһи суоҕа буолуо. Кини салалтатынан нэһилиэк олохтоохторо, орто оскуола оҕолоро буолан сүүстэн тахса киһи бииргэ мустан «Аллыҥам, Аллыҥам барахсан!» диэн биир чаҕылхай талааннаах ааптар Лариса Калачикова айан хаалларбыт ырыатын хорунан ыллаан ньиргиттэ. Хор — ускуустуба биир муҥутуур чыпчаала. Арай маны Клара Степановна дьэ, хастыы да сыл көтө-көтө аллыҥаларга кэлэн кыайа тутан үрдүк таһымҥа туруорар. Айылҕа ортотугар олорор, сылдьар дьон бэйэлэрэ ырыаһыт чыычаахтар кэриэтэ кимнээҕэр даҕаны ордук ырыаһыттар. Дьиҥэр, олох диэн үрдүк хоһоон, поэзия тыына, ол кут-сүр сайдыытын таһымын бэлиэтэ. Нэһилиэк аҕа баһылыга Николай Васильевич, орто оскуола дириэктэрэ Кирил Гаврильевич, нэһилиэк дьокутаата Владимир Семенович, ыччат лиидэрэ Антон Васильевич, Айантай Дьулус – нэһилиэк бас-көс эр дьонноро, ол кэннэ оскуола оҕолоро хоһоон ааҕан доргуппуттара олус долгутуулаах түгэн буолла. Хоһоон – дууһа көтүүтэ, дууһа иэйиитэ. Маннык ааҕыылары өрүү олохтоох бибилэтиэкэр Ньургуйаана Семеновна тэрийэн ыытара хайҕаллаах суол.

ХХХ

Күнүс икки чааһы ааһыыта Аллыҥа нэһилиэгин, Сунтаар улууһун ытыктыыр киһилэрэ РФ норуотун үөрэхтээһинин туйгуна, РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, үлэ бэтэрээнэ, «Эффективнэй салайааччы» бочуот бэлиэлэрдээх, «Саха-Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы оҕо пуондатын стипендиата, СӨ «Учууталлар учууталлара», «Гражданскай килбиэн» бочуот бэлиэлэрин хаһаайката, «Сунтаар улууһугар үөрэҕирии сайдыытыгар киллэрбит кылаатын иһин» үрүҥ көмүс бэлиэлээх, Аллыҥа нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо Таисия Семеновна Иванова «Аллыҥа нэһилиэгэ сайдыы сырдык суолунан» диэн Аллыҥа нэһилиэгин туһунан саҥа бэчээттэнэн тахсыбыт кинигэтин сүрэхтэниитэ буолла.
Бу Таисия Семеновна төрдүс кинигэтэ буолар. Дьонтон ахтыыларын хомуйан, түмэн, тылын-өһүн сааһылаан, ыпсаран кинигэ гынан таһаарыы элбэх сыраны-сылбаны, уһун дьаныардаах өй, сурук үлэтин эрэйэр. Кинигэ таҥыллыыта, оҥоһуута, тас көрүҥэ олус үчүгэй, көрүөххэ ис-киирбэх, кэрэ даҕаны. Таисия Семеновна бу үлэтэ — улахан үлэ, дьоруойдуу быһыы, дойду, дьон иннигэр, кинилэр сайдыыларыгар бэриниилээх буолуу, эппиэтинэһи ылыныы.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр элбэх, үгүс үтүө эҕэрдэ, истиҥ тыыннаах тыл этилиннэ. Киһи бу сиргэ кэлбит суола-соруга ырылхай, сулус курдук чаҕылхай, үрдүк холобурун дьон-сэргэ илэ хараҕынан көрөр, эт кулгааҕынан истэр дьикти түгэнэ.
Элбэх сыллар усталара бэлиэтии саныырым: дойдум Аллыҥам дьоно-сэргэтэ хас биирдиилэрэ ханнык даҕаны социальнай балаһыанньатыттан тутулуга суох күүстээх санаалаахтарын. Ол кырдьыгын билигин нэһилиэгим Аллыҥам оҕолоро аан дойдуга тиийэ чөмпүйүөн аатын ылан кэлэллэриттэн дьиҥ-чахчы итэҕэйэҕин. Киһи кыаҕа муҥура суох муҥутуур сүдү, сүүнэ.

Төһөнөн киһи барахсан дойдуга, дьоҥҥо таптал, бэриниилээх буолуу дириҥ, сырдык иэйиилэрин таарыйар даҕаны соччонон үрдүк, чараас эйгэҕэ киһи Мин диэн дьиҥ, сырдык, ыраас кырдьыга, анала сандаара түһэр.

Бүгүн манна үрдүк поэзия курдук: үөрүү, ып-ыраас дьиҥ кырдьык уонна таптал дьонум-сэргэм сүрэҕэр тыга-тырымныы сылдьарын илэ-чахчы сэрэйдим, биллим.
Кинигэ тахсыыта — дьон-сэргэ истиҥ ахтыылара, олох уопута, дьиҥ кыларыйар кырдьыга, нэһилиэк 125 сыла — мындыр буолуу, киэҥ көрүү, үрдүк үөрүү, дьон-сэргэ көхтөөх кыттыыта, таптала.
Күндү төрөөбүт нэһилиэгим-Аллыҥам олохтоох дьаһалтата, бука бары тэрилтэлэрэ, бар дьоно!
Эһигини барҕа махтал, итии таптал араҥаччылыы туруохтун.

Ханна эрэ дууһам түгэҕэр
Уһуктан кэлэр, миигин күүтэр
Уһун үйэлэр устата
Дириҥнэрин тургуппат
Иһиллээбит чуумпулар
Күөх тыалара күөгэҥниир
Таайтарыылаах имэҥнээх
Солко сипсиэр туола түһэр.

Оччоҕуна хайа даҕаны ыраахтан
Ахтылҕаным тыллар харалдьыгар
Таптал кыынньар амтана
Тыынар салгыҥҥа дьырылаан
Сүһүөххэ түһэр,
Сүрэххэ ууллар
Өбүгэлэр тыыннара уйадыйар
Кэм туманыгар куустарбыт
Муҥутуур үрдүк бэриниилээх,
Муҥура биллибэт итэҕэллээх
Төрөөбүт төрүт дойдум-
Аллыҥа-хотунум, күн-кутум,
Өспөт тыыннаах
Эн бааргын!

КҮН СИККИЭРЭ