АЛРОСА бырайыага: Саха сирин кыыл табалара көмүскэллээхтэр

АЛРОСА  Хотугу сир кыыл табаларын  харыстааһын үлэтинэн  салҕыы дьарыктанар. Ол курдук, бырайыак Биологическай ресурсаҕа,  Саха сирин ураты харыстанар айылҕатыгар уонна айылҕа пааркатыгар дириэксийэтин  кытары сөбүлэһии чэрчитинэн  хайыы үйэ хаһыс да сылын олоххо киллэриллэр.

Быйыл хампаанньа дириэксийэни кытары 2023-2026 сылларга саҥа  Сөбүлэһиини түһэристэ. Сөбүлэһии усулуобуйатынан, Саха сирин  кыыл табаларын ахсаанын харыстыырга уонна элбэтэргэ дьаһаллар салҕыы ыытыллаллар,  ону сэргэ сыл аайы  туундара табаларын туругун сыаналыахтара.  Онуоха АЛРОСА сыл аайы 1 мөлүйүөн солкуобайы биэрэр.

Биологическай ресурсаҕа,  Саха сирин ураты харыстанар айылҕатыгар уонна айылҕа пааркатыгар дириэксийэтин  салайааччытын солбуйааччы  Иннокентий Семенов алмаас хампаанньата өйүүр дьаһалларын туһунан кэпсээтэ.

«Хотугу сир кыыл табалара Мииринэй, Өлөөн уонна Ньурба улуустарын сиринэн-уотунан сылдьаллар, Эдьигээн уонна Булуҥ улуустарыгар киирэллэр.  Көһөр  суоллара киэҥ сири хабар, ол иһин  кинилэри харыстыыр дьаһаллар уонна  мониторинг – үлэлээх уонна  ороскуоттаах хардыы. 2018 сыллаахха Биологическай ресурсалар дириэксийэлэрэ АЛРОСА салалтатын кытары көрсүбүтэ. Тоҕо диэтэххэ, хампаанньа  өрөспүүбүлүкэ бу улуустарын сирдэригэр-уоттарыгар үлэлиир. Онуоха хампаанньа сөбүлэһэн, айылҕа харыстабылын үлэһиттэрэ наадалаах тэриллэри: УАЗ, ГАЗ-66 массыыналары,  ону сэргэ  «Урал»-буудканы атыыласпыттара. Онон, рейдэлэр ыйы ыйдаан ыытыллалларынан, сөптөөх үлэ барарыгар бу тиэхиньикэлэр олус наадалаахтар”, — диэтэ кини.

Бу үлэнэн дириэксийэ  анаан-минээн тэрийбит “Арҕаа” (“Запад”)  анал этэрээтэ дьарыктанар. Этэрээт  табалар күргүөмнээн  көһөр кэмнэригэр сокуону кэһэн туран бултааһыны бопсор, кыыллар ахсааннарын учуоттуур уонна мониторинныыр, сиэмэх кыыллар ахсааннарын бэрэбиэркэлиир. Бэриллибит үп ону сэргэ тэриллэргэ уонна тиэхиньикэҕэ, табалар сыҕарыйар сирдэрин кэтээн көрөр спутниковай моойторуктарга  туһаныллар.

Күһүҥҥү көһүү кэмигэр табалар ыстаадалара “Үөһээ Муҥкуга” тиийэр технологическай суолларга чугаһыан сөп. Ол иһин, АЛРОСА массыыналарга “чуумпу чааһы” олохтуур. Бу кэмҥэ барыы-кэлии бобуллар, суоппардарга кыыл табалар көһүөн сөптөөх суолларын билиһиннэрэллэр уонна ыйыы-кэрдии биэрэллэр.

— “Арҕаа” анал этэрээт өйөбүлэ – хампаанньа дьоһун суолталаах көҕүлээһинэ. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит олохтоохторо хотугу сир кыыл табалара көмүскэллээхтэригэр эрэниэхтэрин сөп. Биһиги рейдэлэри уонна иниспиэктэрдэри хааччыйыыны кытары сибээстээх элбэх бырайыагы үлэлэттибит, научнай-чинчийэр үлэни тиһигин быспакка ыытабыт уонна үлэбит түмүгүн өрөспүүбүлүкэ былааһыгар уонна нэһилиэнньэҕэ иһитиннэрэбит. Биһиги бу уонна айылҕаны харыстыыр атын да дьаһаллар хотугу кыыл табалары  оннунан хаалларарга, харыстыырга, ону таһынан өрөспүүбүлүкэ аҕыйах ахсаннаах төрүт норуоттарын өйүүргэ көмөлөһөллөрүгэр эрэнэбит, — диэтэ АЛРОСА кылаабынай эколога Полина Анисимова.

Табалар – Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын үгэс буолбут дьарыктарын  быстыспат сорҕото.  Чуолаан,  ол иһин,   мониторинг бырагырааматыгар өссө биир сорук турар  – Хотугу сир кыыл табаларын  ыстаадата  көһөрүгэр дьиэ табаларыгар  буккуһуо суохтаах. Маны тэҥэ табаларга буортуну аҕалар бөрөлөр ахсааннара эмиэ учуоттанар.

«Биһиги РНА СС криолитозона биологическай кыһалҕаларыгар институтун кытары мониторинг ыытабыт. Учуонайдар бэлиэтииллэринэн, биһиги үлэһиттэрбит рейдэлэрин көмөтүнэн кэнники сылларга сокуону кэһэн туран бултааһын уонна айылҕа харыстабылын сокуонун кэһии түбэлтэтэ аҕыйаата.  Бэрэбиэркэлэр түмүктэрэ итиэннэ  булуллубут кэһиилэр айылҕа харыстабылын олохтоох кэмитиэттэригэр бэриллэллэр. Кинилэр сокуоҥҥа сөп түбэһэр быһаарыылары  ылыналлар”, — диэн Иннокентий Семенов бэлиэтээн эттэ.

АЛРОСА уонна РНА СС криолитозона биологическай кыһалҕаларыгар институтун икки ардыларыгар 2022-2025 сылларга түһэрсиллибит  сөбүлэһии баар. Институт исписэлиистэрэ  Өлүөнэ-Өлөөн кыыл табалара олохсуйар, көһөр суолларын уонна ахсааннарын кэтээн көрөр туһугар спутниковай моойторуктарынан  бэлиэ  оҥороллор. Бу сыалга-сорукка хампаанньа сыл аайы эбии 1,5 мөлүйүөнү биэрэр.

Араадьыйа-моойторуктары кыыл табалар биир кытылтан нөҥүө кытылга көһөр кэмнэригэр кэтэрдэллэр. Бу тэриллэр туох да буортута суохтар уонна кыылларга табыгаһа суох буолбатахтар. Былырыын чип олордуута Оччугуй-Холомсук өрүскэ Скалистай диэн сиргэ ыытыллыбыта. Барыта 10 табаны:  икки атыыры уонна 8 тыһыны тутан чип олордубуттара. Институт үлэһиттэрэ этэллэринэн, табалар турар  уонна төрүүр сирдэрин  быһаараары чиптииллэр. Ону таһынан араадьыйа-моойторуктар кыыллар майгыларын-сигилилэрин туһунан эмиэ кэпсииллэр.

АЛРОСА Хотугу сир кыыл табаларын мониторинын уонна харыстабылын үлэтин 2016 сылтан өйүүр. Бу кэм устата хампаанньа  бырайыагы олоххо киллэрэргэ  10 мөлүйүөнтэн тахса суумалаах үбү ыытта.

Игорь САВВИНОВ суруйуутуттар тылбаас